Γράφει η Δήμητρα-Αγάπη Λαγούδη
Εισαγωγή
Βαθύτατη σύγχυση έχει προκαλέσει στις Ηνωμένες Πολιτείες το τελευταίο διάστημα η αναγγελία των νέων μέτρων από τον επανεκλεγέντα πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, με πρωταγωνιστική θέση να κατέχει το διάταγμα για τη διακοπή του ius soli, ενός θεσμού που αποτελεί θεμέλιο λίθο του αμερικανικού συντάγματος.
Αυτό αντικατοπτρίζεται και στην ανθρωπογεωγραφία της αμερικανικής κοινωνίας, η οποία σε μεγάλο ποσοστό συντίθεται από μετανάστες, πολλοί εκ των οποίων εντάχθηκαν στην οικονομική ζωή χάρη στον θεσμό του ius soli και πρόκειται να απογυμνωθούν από κάθε είδους νομική προστασία σε περίπτωση εφαρμογής της προτεινόμενης ρύθμισης.
Το γεγονός αυτό θα έχει άμεση επίδραση και στα παιδιά των μεταναστών, καθώς, σύμφωνα με την εντολή του Τραμπ, οποιοδήποτε παιδί έχει γεννηθεί στις ΗΠΑ μετά τις 19 Φεβρουαρίου, του οποίου η μητέρα και ο πατέρας δεν είναι Αμερικανοί πολίτες ή μόνιμοι κάτοικοι, θα υπόκειται σε απέλαση και θα του απαγορεύεται η απόκτηση αριθμού κοινωνικής ασφάλισης (Social Security Number), η λήψη διαφόρων κρατικών επιδομάτων και η δυνατότητα να εργάζεται νόμιμα όταν ενηλικιωθεί.
Από την υπογραφή του διατάγματος έχουν κατατεθεί τουλάχιστον έξι αγωγές που το αμφισβητούν, οι περισσότερες από οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και γενικούς εισαγγελείς Δημοκρατικών από 22 πολιτείες. Αναλυτικότερα, ο περιφερειακός δικαστής Τζον Κόχενάουρ (John Coughenour), που εδρεύει στο Σιάτλ, υπό την πίεση και των δημοκρατικά διοικούμενων πολιτειών της Ουάσινγκτον, της Αριζόνα, του Ιλινόι και του Όρεγκον, έσπευσε να εκδώσει περιοριστική διαταγή προκειμένου να ανασταλεί η εφαρμογή της συγκεκριμένης ρύθμισης. «Δυσκολεύομαι να καταλάβω πώς ένα μέλος του δικηγορικού συλλόγου θα μπορούσε να δηλώσει με απόλυτη βεβαιότητα ότι αυτή η εντολή είναι συνταγματική», απάντησε χαρακτηριστικά σε έναν δικηγόρο του Υπουργείου Δικαιοσύνης των ΗΠΑ που υπερασπιζόταν την εντολή του Τραμπ.
Η παρούσα έρευνα στοχεύει στην ανάδειξη της αξίας του θεσμού του ius soli και του ρόλου που διαδραμάτισε στην εξέλιξη της αμερικανικής κοινωνίας, αλλά ταυτόχρονα επιδιώκει να εμβαθύνει και στους κινδύνους που ελλοχεύουν για τις ΗΠΑ και την οικονομία τους, καθώς και για τους ίδιους τους μετανάστες, σε περίπτωση κατάργησης του δικαιώματος κτήσης ιθαγένειας λόγω γέννησης σε αμερικανικό έδαφος.
Η κτήση της ιθαγένειας
Η απονομή ιθαγένειας ανήκει στην εξουσία του κράτους, το οποίο έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα να την χορηγεί, καθώς και να οριοθετεί τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από αυτήν. Η ιθαγένεια συνιστά τον νομικό δεσμό του πολίτη με το κράτος του οποίου είναι υπήκοος και αποτελεί τον τρόπο με τον οποίο καθίσταται μέλος του λαού του.
Η ιθαγένεια αποκτάται είτε κατά τη γέννηση(αρχική ιθαγένεια) είτε μεταγενέστερα(επίκτητη ιθαγένεια). Για την απονομή της, τα κράτη υιοθετούν κατά βάση δύο συστήματα: το δίκαιο του αίματος (ius sanguinis) και το δίκαιο του εδάφους (ius soli).
Η κτήση της ιθαγένειας στις ΗΠΑ και το ιστορικό της υπόβαθρο
Το δίκαιο του αίματος (ius sanguinis) αποτελεί τη νομική τεχνική με την οποία το τέκνο αποκτά την ιθαγένεια των γονέων ή του ενός γονέα. Πρόκειται για τον ασφαλέστερο μηχανισμό απόδοσης και διατήρησης της ιθαγένειας, γι’ αυτό και δεν υπάρχει κράτος που να μην εφαρμόζει το δίκαιο του αίματος. Παράλληλα, ωστόσο, υπάρχουν χώρες στις οποίες το σύστημα αυτό συνυπάρχει με το δίκαιο του εδάφους (ius soli), το οποίο προβλέπει την αυτόματη ή ημιαυτόματη κτήση της ιθαγένειας υπό προϋποθέσεις για τα παιδιά μεταναστών που γεννιούνται στο έδαφος της χώρας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η 14η Τροπολογία του Αμερικανικού Συντάγματος, η οποία κατοχυρώνει τα δικαιώματα ιθαγένειας και τέθηκε σε ισχύ το 1868. Συγκεκριμένα αναφέρει:
«Όλοι οι άνθρωποι που γεννήθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες ή απέκτησαν την υπηκοότητά τους και υπόκεινται στη δικαιοδοσία τους είναι πολίτες των ΗΠΑ και της Πολιτείας στην οποία κατοικούν. Καμία Πολιτεία δεν θα θεσπίσει ή επιβάλει νόμους που περιορίζουν τα προνόμια ή τις προστασίες των πολιτών των ΗΠΑ, ούτε θα στερήσει από οποιονδήποτε άνθρωπο τη ζωή, την ελευθερία ή την περιουσία του χωρίς την τήρηση της νόμιμης διαδικασίας, ούτε θα αρνηθεί σε κανέναν την ισότιμη νομική προστασία εντός της δικαιοδοσίας της.»
Ιστορικά, η ανάγκη για αυτή τη συνταγματική ρύθμιση προέκυψε ως αντίδραση στην απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ το 1857 στην υπόθεση Dred Scott v. Sandford, κατά την οποία ο τότε πρόεδρος του Δικαστηρίου αρνήθηκε να αναγνωρίσει την υπηκοότητα των παιδιών των σκλάβων. Η 14η Τροπολογία, με την κατοχύρωση της ισότιμης νομικής προστασίας και της συμπερίληψης των μεταναστών, συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της αμερικανικής κοινωνίας. Δημιούργησε ένα πλαίσιο στο οποίο κάθε άνθρωπος μπορούσε να αξιοποιήσει στο έπακρο τις δυνατότητές του και να εξελιχθεί ανεξάρτητα από τον τόπο γέννησης ή την κοινωνική του θέση.
Σε ευρύτερο πλαίσιο, ο θεσμός του ius soli ενσαρκώνει τα ιδανικά του αμερικανικού λαού, όπως αυτά διαμορφώθηκαν κατά την περίοδο της ανεξαρτησίας, και αποτέλεσε μαγνήτη για πλήθος μεταναστών από όλο τον κόσμο. Αυτό το γεγονός διαμόρφωσε τη σημερινή πολυπολιτισμική σύνθεση των Ηνωμένων Πολιτειών.
Οι επιπτώσεις των απελάσεων
Στην πορεία της ιστορίας αρκετές αμερικανικές κυβερνήσεις κατέφυγαν κατά καιρούς στη μέθοδο των μαζικών απελάσεων, διακόπτοντας προσωρινά το κλίμα οικονομικής ευμάρειας και κοινωνικής συμπερίληψης που είχε διαμορφωθεί. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι το σχέδιο του Ντόναλντ Τραμπ φαίνεται να αντλεί έμπνευση από το λεγόμενο “Operation Wetback”, μια αμφιλεγόμενη καμπάνια της δεκαετίας του 1950 υπό την προεδρία του Ντουάιτ Αϊζενχάουερ. Η επιχείρηση αυτή αποτέλεσε τη μεγαλύτερη μαζική απέλαση μη εγγεγραμμένων εργατών στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών.
Συγκεκριμένα, το “Operation Wetback” είχε ως στόχο την απομάκρυνση περίπου 1,3 εκατομμυρίων Μεξικανών μεταναστών, πολλοί εκ των οποίων είχαν εγκαταλείψει τη χώρα τους κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, συχνά ακολουθώντας νόμιμες διαδικασίες. Η επιχείρηση υλοποιήθηκε από τον αμερικανικό στρατό σε συνεργασία με την κυβέρνηση του Μεξικού, η οποία επεδίωκε τον επαναπατρισμό των πολιτών της προκειμένου να καλύψει τις σοβαρές ελλείψεις εργατικού δυναμικού στη χώρα. Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης, δεκάδες χιλιάδες μετανάστες εξαναγκάστηκαν να επιβιβαστούν σε λεωφορεία, τρένα και αεροπλάνα με προορισμό, πολλές φορές, απομακρυσμένες περιοχές του Μεξικού. Χαρακτηριστικό είναι ότι από το Σικάγο, τρία αεροπλάνα την εβδομάδα μετέφεραν Μεξικανούς μετανάστες, ενώ περίπου το 25% όσων απελάθηκαν από το Τέξας στοιβάζονταν σε πλοία. Τα πλοία αυτά συχνά παρομοιάστηκαν με τα δουλεμπορικά που μετέφεραν σκλάβους, καθώς επικρατούσαν άθλιες συνθήκες κράτησης: πολλοί μετανάστες υπέστησαν ηλίαση, ασθένειες ή και θάνατο ενώ ήταν αιχμάλωτοι.
Ενόψει των μαζικών απελάσεων που προβλέπει η νέα ρύθμιση, καθίσταται κρίσιμο να αξιολογηθεί η ανθεκτικότητα της αμερικανικής κοινωνίας στην περίπτωση που αποχωρήσουν όσοι δεν πληρούν τα κριτήρια της ιθαγένειας. Σύμφωνα με το Κέντρο Ερευνών Pew, το 2022 στην αμερικανική αγορά εργασίας υπήρχαν περίπου 8,3 εκατομμύρια μετανάστες χωρίς έγγραφα, οι οποίοι αντιπροσώπευαν το 6% του εργατικού δυναμικού. Εάν ένας τόσο μεγάλος αριθμός ανθρώπων υποχρεωθεί να εγκαταλείψει τη χώρα, η αναδιάρθρωση της οικονομίας θα είναι ριζική. Μάλιστα, οι πιθανότητες να μειωθούν οι διαθέσιμες θέσεις εργασίας υπερισχύουν της εκτίμησης -λανθασμένης σύμφωνα με πολλές μελέτες- ότι θα αυξηθούν λόγω της απομάκρυνσης μεταναστών.
Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Κολοράντο, κατά την περίοδο των απελάσεων επί προεδρίας Μπαράκ Ομπάμα, για κάθε 11 εκδιωχθέντες μετανάστες δημιουργούνταν μία νέα κενή θέση εργασίας που μπορούσε να καλυφθεί από έναν Αμερικανό πολίτη. Ωστόσο, οι μετανάστες συχνά απασχολούνται σε κλάδους με υψηλή ζήτηση αλλά χαμηλή προθυμία των ιθαγενών να εργαστούν, όπως συμβαίνει παγκοσμίως. Η απώλεια αυτών των -συχνά χαμηλού κόστους- εργατικών χεριών ενδέχεται να επιφέρει σοβαρές συνέπειες στον πρωτογενή τομέα παραγωγής, ενώ μακροπρόθεσμα μπορεί να οδηγήσει σε περαιτέρω αυτοματοποίηση, εκβιομηχάνιση και αυξημένες εισαγωγές προϊόντων, γεγονός που θα μπορούσε να πυροδοτήσει αύξηση των τιμών. Επιπλέον, ο τομέας της οικοδομής, ένας από τους βασικούς τομείς απασχόλησης μεταναστών, αναμένεται να επηρεαστεί αρνητικά, με άμεσες συνέπειες και στις τιμές των ακινήτων.
Κατά συνέπεια, η παραμονή των μεταναστών -και ακόμη περισσότερο η ενεργή ένταξή τους- ενισχύει την παραγωγή, κινεί την οικονομία και αυξάνει τα φορολογικά έσοδα του κράτους. Η αύξηση αυτή των εισφορών μπορεί να συμβάλει στη δημιουργία ενός ισχυρότερου και πιο λειτουργικού συστήματος υγείας και κοινωνικής ασφάλισης, γεφυρώνοντας παράλληλα το χάσμα ανάμεσα στον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό και τα έσοδα του κράτους.
Η κατάργηση του συστήματος του jus soli εμφανίζει ελάχιστες πιθανότητες να επιλύσει το χρόνιο μεταναστευτικό ζήτημα των ΗΠΑ. Αντιθέτως, είναι πιθανό να προκαλέσει το αντίθετο αποτέλεσμα, αυξάνοντας τον αριθμό των ατόμων χωρίς νόμιμα έγγραφα. Σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Μεταναστευτικής Πολιτικής, εάν κάθε παιδί με τουλάχιστον έναν ανιθαγενή γονέα στερούνταν την αμερικανική ιθαγένεια, ο πληθυσμός των ανιθαγενών στις Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσε να φτάσει τα 24 εκατομμύρια έως το 2050.
Το ζήτημα της ανιθαγένειας
Το τελικό, αλλά ίσως κομβικότερο σημείο της έρευνας αυτής, αφορά το ζήτημα της ανιθαγένειας που ενδέχεται να ανακύψει για πολλούς μετανάστες, αλλά και για τα παιδιά τους. Εγείρονται ερωτήματα όπως: Ποια θα είναι η νομική τύχη των παιδιών που έχουν γεννηθεί μετά τις 19 Φεβρουαρίου; Τι θα συμβεί με όσους δεν θα βρίσκονται πλέον υπό τη νομική προστασία και αναγνώριση κάποιου κράτους;
Ως ανιθαγενές ορίζεται κάθε πρόσωπο που δεν θεωρείται υπήκοος κανενός κράτους βάσει της νομοθεσίας του. Η κατάσταση αυτή οδηγεί στην έλλειψη πρόσβασης στην έννομη κρατική προστασία, την οποία -σύμφωνα με τις αρχές του διεθνούς δικαίου- κάθε άνθρωπος δικαιούται να απολαμβάνει. Πιο συγκεκριμένα, η Σύμβαση του ΟΗΕ για το Καθεστώς των Ανιθαγενών(1954), την οποία οι Ηνωμένες Πολιτείες υπέγραψαν αλλά δεν επικύρωσαν, προβλέπει την ίση μεταχείριση των απάτριδων με τους αλλοδαπούς.
Χωρίς να υποκαθιστά το καθεστώς της ανιθαγένειας, η σύμβαση αυτή παρέχει στους απάτριδες μια προσωρινή ρύθμιση μέχρις ότου αποκτήσουν οριστικά την ιθαγένεια κάποιου κράτους. Στόχος της είναι η κατοχύρωση θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως η ανεξιθρησκία, η πρόσβαση στη δικαστική προστασία και η φοίτηση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Παράλληλα, απαγορεύει την απέλαση των ανιθαγενών, εκτός αν συντρέχουν σοβαροί λόγοι εθνικής ασφάλειας ή δημόσιας τάξης.
Ακόμη πιο προχωρημένα μέτρα εισήγαγε η Σύμβαση του ΟΗΕ για τη Μείωση των Περιπτώσεων Ανιθαγένειας (1961), την οποία όμως οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν καν υπογράψει. Εξάλλου, εφόσον δεν έχουν επικυρώσει καμία από τις δύο συμβάσεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν δεσμεύονται νομικά από τις προβλέψεις τους. Το γεγονός αυτό ενδέχεται να αποβεί ιδιαίτερα επιζήμιο για τα άτομα που θα επηρεαστούν από τη νέα ρύθμιση.
Αντί επιλόγου
Μολονότι η παραμονή μεταναστών σε μία χώρα χωρίς τα απαραίτητα νομιμοποιητικά έγγραφα ενδέχεται να αντιτίθεται στη μεταναστευτική της πολιτική, στις Ηνωμένες Πολιτείες -μια χώρα που επί δεκαετίες, ή μάλλον επί αιώνες, έχει στηρίξει την οικονομία της στους μετανάστες- θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι απαιτείται μια πιο ήπια και ουσιαστική ρύθμιση. Είναι άραγε ο εκτοπισμός των μεταναστών η μοναδική λύση;
Αντί να στερηθούν κάθε μορφής νομικής προστασίας, τόσο οι ίδιοι όσο και τα παιδιά τους, θα ήταν λειτουργικότερο να αναπτυχθούν μηχανισμοί ένταξης, νομιμοποίησης και ουσιαστικής αφομοίωσης. Η αποτίμηση της κατάστασης από μια ανθρωποκεντρική σκοπιά καθιστά σαφές ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως ταυτότητας, χρήζουν νομικής προστασίας.
Η μαζική απέλαση όχι μόνο διαιωνίζει το παγκόσμιο ζήτημα της ανιθαγένειας, αλλά και γεννά σειρά άλλων προβλημάτων που απορρέουν από αυτήν. Συνεπώς, κρίνεται αανγκαίο να καταρριφθεί η κίβδηλη αντίληψη ότι η εξάλειψη των μεταναστών οδηγεί αυτομάτως και στην εξάλειψη των κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων. Αντιθέτως, απαιτείται μια πιο ουσιαστική και πρακτική πολιτική, με απώτερο στόχο την εξυγίανση της υφιστάμενης κατάστασης σε παγκόσμιο επίπεδο.
Βιβλιογραφία
Σπυροπούλου, Γ. (2019, 24 Ιουνίου). Ποιες οι νομικές και φιλολογικές έννοιες της ιθαγένειας και της υπηκοότητας; Syntagma Watch. Ανακτήθηκε από https://www.syntagmawatch.gr/ask-a-question/poies-oi-nimikes-kai-filologikes-ennoies-tis-ithagenias-kai-tis-ypikootitas/
Catchpole, D., & Raymond, N. (2025, 24 Ιανουαρίου). US judge temporarily blocks Trump’s order restricting birthright citizenship. Reuters. Ανακτήθηκε από https://www.reuters.com/world/us/us-judge-hear-states-bid-block-trump-birthright-citizenship-order-2025-01-23/
Murtoff, J. (2025, 20 Μαρτίου). American Dream – ideal of the United States of America. Encyclopaedia Britannica. Ανακτήθηκε από https://www.britannica.com/topic/American-Dream
The Economist. (2025, 6 Ιανουαρίου). Can America’s economy cope with mass deportations? The Economist. Ανακτήθηκε από https://www.economist.com/finance-and-economics/2025/01/06/can-americas-economy-cope-with-mass-deportations
Roy, D. (2024, 30 Οκτωβρίου). How does immigration affect the U.S. economy? Council on Foreign Relations. Ανακτήθηκε από https://www.cfr.org/in-brief/how-does-immigration-affect-us-economy
Center for American Progress. (2014, 11 Μαρτίου). How citizenship helps the economy. Center for American Progress. Ανακτήθηκε από https://www.americanprogress.org/article/how-citizenship-helps-the-economy/
Blakemore, E. (2018, 23 Μαρτίου). The largest mass deportation in American history. History.com. Ανακτήθηκε από https://www.history.com/news/operation-wetback-eisenhower-1954-deportation
Feliz, W. (2015, 21 Αυγούστου). Birthright citizenship: What it is and why we need to preserve it. Immigration Impact. Ανακτήθηκε από https://immigrationimpact.com/2015/08/21/birthright-citizenship-what-it-is-and-why-we-need-to-preserve-it/
United Nations. (1954). Convention relating to the status of stateless persons. 360 U.N.T.S. 117. Ανακτήθηκε από https://www.unhcr.org/ibelong/wp-content/uploads/1954-Convention-relating-to-the-Status-of-Stateless-Persons_ENG.pdf
United Nations. (1961). Convention on the reduction of statelessness. 989 U.N.T.S. 175. Ανακτήθηκε από https://www.unhcr.org/ibelong/wp-content/uploads/1961-Convention-on-the-reduction-of-Statelessness_ENG.pdf
U.S. Const. amend. XIV. (n.d.). Constitution of the United States of America. Ανακτήθηκε από https://constitution.congress.gov/constitution/amendment-14/
Πηγή εικόνας κειμένου: Ghetto Magazine. (2019, 23 Ιουνίου). Η φωτογραφία με τους Ιρλανδούς μετανάστες στις ΗΠΑ να αιωρούνται 256 μέτρα πάνω από τη γη [«Γεύμα στην κορυφή ενός ουρανοξύστη»]. Ανακτήθηκε από https://ghettomagazine.gr/η-φωτογραφία-με-τους-ιρλανδούς-μετανά/?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTAAYnJpZBExQlBmeTNRdmdrMVVZaEFJdAEePCuWYfyH3F1WEG5zuutRPWaKidP3aTWJ3cy1ECAchduIT4_dEfFzp6BwSEg_aem_vGn2f1kzxvUX1DAmPTBT-Q