Από την Δήμητρα Ηλιοπούλου
Εισαγωγή
Η προσφυγική κρίση αναδεικνύεται ως μια από τις πιο κρίσιμες προκλήσεις, στην οποία η Ευρωπαϊκή ένωση καλείται να αντιμετωπίσει. Οι ρίζες αυτής είναι σύνθετες, όπως πολιτικές κοινωνικές καθώς και ανθρωπιστικές. Οι συνεχιζόμενες στρατιωτικές συγκρούσεις, οι πολιτικές αναταραχές και οι έντονες οικονομικές ανισότητες έχουν προκαλέσει εκτεταμένες και συχνές μετακινήσεις πληθυσμών, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για την ανάλυση των αιτιών και των επιπτώσεων αυτής της παγκόσμιας τάσης. Σύμφωνα με την ύπατη αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες( UNHCR), τουλάχιστον 117,3 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις χώρες τους, με το 40% εξ αυτών να είναι παιδιά(UNHCR GREECE). Η Ευρωπαϊκή Ένωσης(ΕΕ), λόγω της γεωγραφικής της θέσης αλλά και των ηθικών και νομικών δασμών που της επιβάλλονται, αποτέλεσε προορισμό για πολλούς από αυτούς τους εκτοπισμένους πληθυσμούς που ζητούσαν άσυλο (Ευρωπαϊκη Επιτροπή, 2016).
Η κορύφωση της προσφυγικής κρίσης το 2015 αποκάλυψε σοβαρές αδυναμίες στο σύστημα ασύλου της ΕΕ(ELIAMEP, 2019). Η Γερμανία υιοθέτησε μια πολιτική ανοιχτών θυρών, ενώ άλλες χώρες, ιδιαίτερα στην ανατολική Ευρώπη εφάρμοσαν αυστηρότερους ελέγχους στα σύνορα τους. Η συμφωνία ΕΕ- Τουρκίας στις 18/03/2016 αποτέλεσε μια προσπάθεια μείωσης των μεταναστευτικών ροών, αν και επικρίθηκε από οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων(Ιουλία, 2017). Οι οικονομικές επιπτώσεις της προσφυγικής κρίσης είναι σύνθετες. Η ένταξη των προσφύγων στην αγορά εργασίας μπορεί να συμβάλλει στην μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη, αλλά απαιτεί επενδύσεις σε εκπαίδευση και κοινωνικές δομές. Παράλληλα, η κοινωνική συνοχή δοκιμάζεται, καθώς η πολιτισμική προσαρμογή και η ενσωμάτωση δεν είναι πάντα ομαλές. Επιπλέον , η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια ανεξέλεγκτη είσοδο παιδιών, καθώς οι αφίξεις ασυνόδευτων ανήλικων προσφύγων έχουν διπλασιαστεί το 2024. Πάνω από 13.000 ανήλικοι έφθασαν δια θαλάσσης, με αύξηση των ασυνόδευτων παιδιών από το 1.490 το 2023 σε περίπου 3.000 το 2024(GUARDIAN, 2024). Το παρόν άρθρο, εξετάζει την εξέλιξη της προσφυγικής κρίσης στην Ευρώπη, αναλύοντας τα αίτια, τις πολιτικές αντιδράσεις και τις στρατηγικές της ευρωπαϊκής ένωσης και των κρατών-μελών. Επικεντρώνεται στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές επιπτώσεις στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, με στόχο την κατανόηση των πολυδιάστατων συνεπειών και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ε.Ε. στην αντιμετώπιση αυτής της ανθρωπιστικής κρίσης.
Ιστορική εξέλιξη της προσφυγικής κρίσης
Η προσφυγική κρίση στην Ευρώπη είναι ένα σύνθετο φαινόμενο με σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Πριν το 2015, οι προσφυγικές ροές ήταν σχετικά περιορισμένες, κυρίως λόγω τοπικών συγκρούσεων στην Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική. Ωστόσο, το 2015, η κατάσταση άλλαξε δραματικά, καθώς οι εντάσεις στη Συρία, το Αφγανιστάν και άλλες χώρες οδήγησαν σε μαζική άφιξη προσφύγων στην Ευρώπη. Το 2015, καταγράφηκαν περίπου 1,2 εκατομμύρια αιτήσεις ασύλου στην ΕΕ, αριθμός πολύ υψηλότερος από κάθε προηγούμενο(Project, 2023).
Η κορύφωση της κρίσης σημειώθηκε το 2015-2016, όταν η Ευρώπη βρέθηκε αντιμέτωπη με μεγάλες προκλήσεις διαχείρισης. Η Ελλάδα, λόγω της γεωγραφικής της θέση, αποτέλεσε πόλο έλξης και εισόδου χιλιάδων προσφύγων(Challenging mobilities in and to the EU during times of crises), ενώ η ΕΕ προχώρησε σε συμφωνίες όπως αυτή μεταξύ της ΕΕ-Τουρκίας το 2016. Αυτή η συμφωνία είχε ως στόχο τον περιορισμό των ροών και την επιστροφή των προσφύγων στην Τουρκία, ενώ η ίδια δεσμεύτηκε να υποστηρίξει τη διαδικασία επανεγκατάστασης στην ΕΕ(EUAA, 2020) .Παρά την μείωση των ροών τα τελευταία χρόνια, η κατάσταση παραμένει δυναμική, με συνεχείς προκλήσεις στη διαχείριση των προσφύγων και στην εφαρμογή του κοινού συστήματος ασύλου της ΕΕ. Σύμφωνα με την IOM, οι ανθρωπιστικές κρίσεις σε χώρες της Μέσης Ανατολής και Αφρικής συνεχίζουν να αποτελούν βασικές αιτίες των προσφυγικών ροών(IOM, 2024).
Πολιτικές αντιδράσεις και ευρωπαϊκή διαχείριση της προσφυγικής κρίσης
Η προσφυγική κρίση προκάλεσε έντονες πολιτικές αντιδράσεις στην Ευρώπη, με διαφορετικές προσεγγίσεις από τα Κράτη-Μέλη της ΕΕ. Κάποιες χώρες ακολούθησαν πολιτικές φιλοξενίας και ενσωμάτωσης, ενώ άλλες επέλεξαν περιοριστικά μέτρα. Η Γερμανία και η Σουηδία υιοθέτησαν πολιτικές ανοιχτών θυρών, αναγνωρίζοντας την ανάγκη προστασίας για τους πρόσφυγες και προτείνοντας προγράμματα ένταξης για την διευκόλυνση της κοινωνικής τους ενσωμάτωσης. Η Γερμανία, για παράδειγμα δέχτηκε από 1 εκατομμύριο πρόσφυγες την περίοδο 2015-2016 και δημιούργησε προγράμματα για την υποστήριξη της εκπαίδευσης και της εργασίας των προσφύγων. Η Σουηδία, επίσης, υιοθέτησε παρόμοια πολιτική, παρέχοντας σημαντική υποστήριξη σε όσους αιτούνταν άσυλο(Κουρτσίδου, 2021). Αντίθετα χώρες όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία εφάρμοσαν περιοριστικά μέτρα και προχώρησαν σε κλείσιμο των συνόρων τους με σκοπό την αποτροπή εισόδου των προσφύγων(Abbas Ayoub, 2019). Η Ουγγαρία, υπό την ηγεσία του Βίκτορ Όρμπαν, ενίσχυσε την φύλαξη των συνόρων και πέρασε νομοθεσίες που περιορίζουν το άσυλο, υποστηρίζοντας ότι οι μετανάστες αποτελούν απειλή για την ασφάλεια της χώρας (Frontiers, 2023). Παρόμοιες πολιτικές εφαρμόστηκαν και στην Πολωνία, η οποία απορρίπτει-παραβιάζοντας έτσι- τη συμμετοχή στο πρόγραμμα μετεγκατάστασης προσφύγων της ΕΕ το έτος 2020, διατηρώντας της άρνηση της μέχρι και το 2023 Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί επεξεργάστηκαν πολιτικές για την αντιμετώπιση της κρίσης, προτείνοντας την ενίσχυση του κοινού ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου(ΚΕΣΑ) και τη βελτίωση της συνεργασίας με τρίτες χώρες. Η ΕΕ επικεντρώθηκε στην ενίσχυση της ασφάλειας των συνόρων και στην εφαρμογή της συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας, με σκοπό να μειώσει τις ροές και να βελτιώσει τις συνθήκες στα κέντρα υποδοχής(East European Politics, 2023). Επιπλέον, οι Ευρωπαϊκοί ηγέτες συζητούν την δημιουργία κοινών πολιτικών που να ισχύουν σε όλη την ΕΕ, προκειμένου να διασφαλίσουν μια δίκαιη και ανθρωπιστική διαχείριση της κρίσης.
Κοινωνικές συνέπειες της προσφυγικής κρίσης
Δεν θα μπορούσε να απουσιάζει το γεγονός, ότι η κρίση στην Ευρώπη είχε σημαντικές κοινωνικές συνέπειες για τις χώρες υποδοχής, καθώς ανέκυψαν διάφορες προκλήσεις, κυρίως σε σχέση με την ένταξη των προσφύγων και τις κοινωνικές εντάσεις που προκλήθηκαν. Όπως αναφέρθηκε και στις προηγούμενες ενότητες, η ένταξη αυτών σε Ευρωπαϊκές χώρες, όπως αυτές της Γερμανίας και της Σουηδίας πυροδότησε την δημιουργία προγραμμάτων υποδοχής που περιλάμβαναν μαθήματα γλώσσας, εκπαίδευση και ευκαιρίες εργασίας για τους πρόσφυγες κυρίως χειρονακτικές(Eckhardt, 2017). Ωστόσο, το εγχείρημα αυτό συνοδεύτηκε από κοινωνικές δυσκολίες, καθώς η ένταξη προσφύγων διαφορετικών πολιτισμών στην κοινωνία υποδοχής συχνά προκαλεί αντιδράσεις και εντάσεις . Στην περίπτωση της Γερμανίας, για παράδειγμα, ενώ υπήρξαν μεγάλα σχέδια για την ενσωμάτωση τους στην αγορά εργασίας, οι πολιτισμικές διαφορές, καθώς και οι ανησυχίες των πολιτών οδήγησαν σε αυξημένα ποσοστά κοινωνικής αντίστασης(BBC, 2025). Άμεσα συνυφασμένα σε αυτά τα γεγονότα είναι η αύξηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας μέσω της ανόδου των ακροδεξιών πολιτικών κομμάτων στην Ευρώπη. Εκμεταλλευόμενοι τις ανησυχίες του πληθυσμού προώθησαν και εγκαθίδρυσαν αυστηρότερες πολιτικές κατά των μεταναστών και προσφύγων. Κόμματα όπως η AfD στη Γερμανία και η FPÖ στην Αυστρία ανέδειξαν την ρητορική της αποδοκιμασίας των προσφύγων, γεγονός που ενίσχυσε τις κοινωνικές διαιρέσεις(Stekić, 2023). Παρ´όλα αυτά, υπήρξαν κινήματα αλληλεγγύης, καθώς διάφορες ΜΚΟ και εθελοντές σε χώρες όπως η Ελλάδα συνέβαλαν στην ανθρωπιστική βοήθεια παρέχοντας στήριξη στους πρόσφυγες σε θέματα στέγασης , εκπαίδευσης και υγειονομικής περίθαλψης. Παρόλα αυτά, όμως οι μαρτυρίες προσφύγων δεν είναι πάντα υπέρ των ΜΚΟ, καθώς κάποιες από αυτές δεν ανταποκρίθηκαν πλήρως στους ρόλους του έργου και της προσφοράς τους, αναδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο την ανικανότητα τους(Συμεωνίδης, 2016, σσ. 62-63).
Οικονομικές επιπτώσεις στην Ευρώπη
Απορία της οικονομικής κρίσης, αποτελούν οι οικονομικές επιπτώσεις που προκλήθηκαν στις Ευρωπαϊκές χώρες, επηρεάζοντας τόσο τις κοινωνικές υπηρεσίες όσο και την αγορά εργασίας, ενώ παράλληλα διαμόρφωσε τις δημογραφικές τάσεις με μελλοντικές προοπτικές. Η μαζική ροή προσφύγων άσκησε πίεση στις κοινωνικές δομές και τους κρατικούς πόρους των χωρών υποδοχής. Οι κυβερνήσεις χρειάστηκε να επενδύσουν σε στέγαση, εκπαίδευση αλλά και στην υγειονομική περίθαλψη, καθώς οι υγεία αυτών ήταν ήδη πολύ επιβαρυμένη (Seychell, n.d.). Το γεγονός αυτό αύξησε τις δημόσιες δαπάνες. Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, περισσότεροι από 1 εκατομμύριο πρόσφυγες και μετανάστες έφτασαν στην ΕΕ το 2015, με την πλειονότητα να προέρχεται από χώρες που πλήττονται από συγκρούσεις, όπως η Συρία(Ευρωπαϊκη Επιτροπή, 2016). Παρά τις αρχικές προκλήσεις, οι πρόσφυγες μπορούν ν συμβάλλουν θετικά στην οικονομία των χωρών υποδοχής. Με κατάλληλη υποστήριξη και εκπαίδευση, εντάσσονται στην αγορά εργασίας, καλύπτοντας σημαντικές ελλείψεις σε ποικίλους τομείς. Μελέτες δείχνουν ότι η ένταξη των προσφύγων στην αγορά εργασίας μπορεί να ενισχύσει την οικονομική ανάπτυξη και να μειώσει το δημογραφικό κόστος μακροπρόθεσμα(Γανώσης, 2024, σσ. 37-38). Επιπλέον, η απασχόληση προσφύγων μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της παραγωγικότητας και της κατανάλωσης ενισχύοντας την οικονομία συνολικά. Η εισροή προσφύγων μπορεί να επηρεάσει θετικά της δημογραφικές ισορροπίες, ιδιαίτερα σε χώρες με γηράσκοντα πληθυσμό(Ραπίδης, 2022). Η ένταξη νεότερων ατόμων στην αγορά εργασίας ενισχύει την βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών και κοινωνικών συστημάτων, αυξάνοντας τα φορολογικά έσοδα και τις ασφαλιστικές εισφορές. Ωστόσο, η επιτυχής κοινωνική και επαγγελματική ένταξη αποτελεί κρίσιμη προϋπόθεση. Η απουσία κατάλληλων πολιτικών μπορεί να μειώσει αυτά τα οφέλη, δημιουργώντας προκλήσεις για την οικονομική και κοινωνική συνοχή. Η έρευνα δείχνει ότι η εργασιακή ένταξη των προσφύγων αποτελεί βασικό παράγοντα για την μακροπρόθεσμη σταθερότητα των χωρών υποδοχής(Καψάλης, 2022).
Συμπεράσματα και προοπτικές
Η προσφυγική κρίση των τελευταίων ετών, ανέδειξε τις εγγενείς αδυναμίες των ευρωπαϊκών και διεθνών θεσμών στην διατήρηση μαζικών μεταναστευτικών ροών.η αλληλοεπικάλυψη εθνικών και υπερεθνικών αρμοδιοτήτων, η έλλειψη συνεκτικού νομοθετικού πλαισίου και οι διαφορετικές προσεγγίσεις μεταξύ των κρατών -μελών συνέβαλαν στην δημιουργία μιας ανομοιογενούς και συχνά αντιφατικής πολιτικής αντιμετώπισης. Από τη μια πλευρά, χώρες όπως η Γερμανία και η Σουηδία υιοθέτησαν πολιτικές ενσωμάτωσης, ενώ άλλες, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία προώθησαν περιοριστικά μέτρα, οδηγώντας σε διαίρεση εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παράλληλα, η κρίση επέφερε σοβαρές κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις. Η επιβάρυνση των συστημάτων υγείας, η ανάγκη για εκπαιδευτική και επαγγελματική ενσωμάτωση των προσφύγων και οι δημογραφικές μεταβολές απαιτούν στοχευμένες μεταβολές με μακροπρόθεσμο προσανατολισμό. Η αξιοποίηση προσφυγικών πολιτισμών ως εργατικού δυναμικού, μπορεί να αποτελέσει σημαντικό παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης, εφόσον συνοδεύεται από προγράμματα κατάρτισης και κοινωνικής ένταξης. Παράλληλα, οι εντάσεις μεταξύ γηγενών και νεοεισερχόμενων πληθυσμών, άνοδος της ξενοφοβίας και των ακροδεξιών κινημάτων καταδεικνύουν την ανάγκη για συνεκτικές πολιτικές κοινωνικές συνοχής. Η διαμόρφωση ενός κοινού ευρωπαϊκού πλαισίου διαχείρισης του προσφυγικού ζητήματος είναι επιτακτική. Ένα ενισχυμένο και δίκαιο Σύμφωνο Προσφυγικής και Ασύλου, η ανακατανομή των αιτούντων άσυλο μεταξύ κρατών- μελών, η ενίσχυση της συνεργασίας με τρίτες χώρες και η ανάπτυξη μηχανισμών νόμιμης μετανάστευσης μπορούν να συμβάλλουν στην εξισορρόπηση των προκλήσεων. Μόνο μέσω μιας πολυδιάστατης και επιστημονικά τεκμηριωμένης στρατηγικής, η Ευρώπη μπορεί να διαχειριστεί βιώσιμα τις μελλοντικές προσφυγικές ροές, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα τις αρχές της αλληλεγγύης, της ανθρωπιστικής προστασίας και της κοινωνικής σταθερότητας.
Βιβλιογραφία:
AbbasAyoub, M. (2019, Οκτώμβριος ).
ELIAMEP, E. D. (2019, Ιούλιος).
GUARDIAN, T. (2024, Δεκέμβριος ).
project, T. p. (2023, Ιούνιος).
Seychell. (χ.χ.). ec.europa.eu.
Γανώσης. (2024, Σεπτέμβριος). Κόρινθος.
Ευρωπαϊκη Επιτροπή. (2016, Ιούλιος).
Ιουλία, Π. (2017, Σεπτέμβριος).
Κοινοβούλιο, Ε. (2024, Ιούνιος).
Κουρτσίδου, Π. Μ. (2021, Μάϊος).
Ραπίδης. (2022, Ιούλιος 22). rosa.
Συμεωνίδης. (2016). Κομοτηνή , Θράκη , Ελλάδα.
Maria Paschou, Angelos Loukakis & Maria Kousis, 2022, October 04
Πηγή Εικόνας Κειμένου: https://www.protothema.gr/world/article/1529273/okto-prosfuges-kata-tis-x-stin-europi-gia-ta-prosopika-dedomena-kai-tin-tehniti-noimosuni/