Από τον Χαράλαμπο Δασκαλάκη
Εισαγωγή
Το νησί της Κρήτης, εκτός από τη σύνδεση του ιστορικά και πολιτισμικά με την ηπειρωτική Ελλάδα, και, με δεδομένη την εγγύτητα του με περιοχές όπως τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, για παράδειγμα με τα εδάφη που σήμερα ονομάζουμε Ισραήλ και Παλαιστίνη, έχει δεχτεί διαχρονικά ποικίλες επιρροές -πολιτικές, πολιτισμικές κ.α.- ανάλογα και με την εκάστοτε εξουσία που κυριαρχούσε(Etz Hayyim Synagogue Hania, Η ιστορία των Εβραίων της Κρήτης).
Οι πληροφορίες που παρέχονται σε εμάς, μέσα από το ερευνητικό έργο της Συναγωγής των Χανίων (έναν χώρο ιστορικής σημασίας και μνήμης για τους Εβραίους της Κρήτης, που σήμερα λειτουργεί κυρίως για ερευνητικούς ή εκθεσιακούς σκοπούς), αλλά και από το βιβλίο «Οι Εβραίοι της Ελλάδας»(Γ. Αντωνίου & Ε. Χεκίμογλου, 2022), τοποθετούν χρονικά την παρουσία των Εβραίων στον Ελληνικό χώρο, και κατ’ επέκταση, και στην Κρήτη, τουλάχιστον από τους Ελληνιστικούς χρόνους(323-31 π.Χ., Χρονολόγιο. Υπουργείο Πολιτισμού). Τη συγκεκριμένη περίοδο, φαίνεται να μετακινούνται μεγάλοι πληθυσμοί Εβραίων, κυρίως λόγω εμπορίου, σε πολλά σημαντικά ελληνιστικά κέντρα: Αλεξάνδρεια, Έφεσσος, τα παράλια της Μικράς Ασίας.
Και η Κρήτη, ευρισκόμενη γεωγραφικά στη μέση όλων αυτών των περιοχών, αποτέλεσε ουσιαστικά έναν κόμβο μεταξύ των ταξιδιών, και φιλοξένησε πληθώρα Εβραίων στο έδαφος της. Οι οποίοι, για πρώτη φορά, αναφέρονται στο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης, «Β΄Μακκαβαίων», καταδεικνύοντας οι αναφορές σε αυτούς, την ύπαρξη μίας Εβραϊκής κοινότητας στη Γόρτυνα της Κρήτης. Μία αρχαία πόλη, στα νότια του σημερινού νομού Ηρακλείου, που αποτελούσε διοικητικό κέντρο κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, και προσέλκυε εκείνη την εποχή, διάφορους τεχνίτες, κυρίως από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Υπάρχουν όμως και στοιχεία(επιγραφές οι οποίες βρέθηκαν στο νησί της Δήλου), που αναφέρονται σε μία κοινότητα Σαμαρειτών Ιουδαίων, η οποία ζούσε στην Κνωσό, τον 1ο π.Χ. αιώνα(Etz Hayyim Synagogue Hania. Η ιστορία των Εβραίων της Κρήτης). Οι ενδείξεις αυτές για τις μετακινήσεις των Εβραίων, την συγκεκριμένη περίοδο, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πιθανότατα, οι πρώτες Εβραϊκές κοινότητες προέρχονταν από την Αίγυπτο.
Αναφορές για τους Εβραίους Κρήτες, συναντάμε τόσο στις «Πράξεις των Αποστόλων», όσο και σε γραπτά συγγραφέων των ρωμαϊκών χρόνων(η Κρήτη αποτελούσε ρωμαϊκή κτήση, από το 67 π.Χ.). Ενδεικτικά, έγραψαν σχετικά ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς ή Ιουδαίος(Carlos Lévy. (2022). Philo of Alexandria. Stanford Encyclopedia of Philosophy), ο Ιώσηπος Φλάβιος(του οποίου η σύζυγος ήταν Εβραία από το δυτικό τμήμα της Κρήτης), και ο Τάκιτος(Alexander Hugh McDonald, 2025). Tacitus. Roman historian. Britannica), όλοι συγγραφείς του 1ου μ.Χ. αιώνα(Etz Hayyim Synagogue Hania. Η ιστορία των Εβραίων της Κρήτης), διαμορφώνοντας έτσι ένα χρονολόγιο συνεχόμενης εβραϊκής παρουσίας στο νησί, όλα αυτά τα χρόνια, αλλά και, ενδεχομένως, σε όλο το εύρος του νησιού.
Η κοινότητα που επιβίωσε στο πέρασμα των αιώνων, παρά τις Κατακτήσεις
Με το πέρας των ρωμαϊκών χρόνων, η Κρήτη υπεβλήθη σε μία πληθώρα ακόμα κατακτήσεων, που διαμόρφωσαν την ιστορία και τον πολιτισμό του νησιού. Προηγήθηκε η Αραβική Κατάκτηση(~824 – 825 μ.Χ.), οι οποία κατέστησε την Κρήτη, ένα ορμητήριο των Ανδαλουσιανών Αράβων, για να πραγματοποιούν πειρατείες σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, και κράτησε για πάνω από έναν αιώνα, έως και την κατάληψη του νησιού από Κωνσταντινουπολίτες αξιωματούχους, στελέχη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το 961 μ.Χ. Την περίοδο εκείνη, οι Εβραίοι, φαίνεται, σύμφωνα και με τα αρχεία της Συναγωγής των Χανίων(Etz Hayyim Synagogue, The Jews of Crete, 2002), να ενσωματώνονται σαν εβραϊκή συνοικία, στην νέα εντοιχισμένη πόλη του Ηρακλείου. Ακολούθησε η Ενετική κατάληψη της Κρήτης, το 1207, έπειτα και την πρώτη Άλωση της Πόλης, από τους Ενετούς, το 1204, η οποία μάλιστα παρέμεινε σταθερή για πάνω από 400 χρόνια (έως περίπου και το 1669, με την αποχώρηση των Ενετών από το Νησί). Και ενώ είναι γνωστό σήμερα, ότι η Κρήτη, κατοικούνταν, ως επί το πλείστον, από Ορθόδοξους Κρητικούς, αυτό που δεν αναφέρεται συχνά, είναι ότι οι εκάστοτε πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις αφορούσαν και μία -μικρότερη αριθμητικά, αλλά πάντα παρούσα- Εβραϊκή Κοινότητα του νησιού.
Στοιχεία των Συναγωγών αναφέρουν(Etz Hayyim Synagogue Hania. Η ιστορία των Εβραίων της Κρήτης), για το 1481, 400 εβραϊκές οικογένειες, αλλά και 4 Συναγωγές, στην πόλη του Ηρακλείου. Η δε ενετική εξουσία στην Κρήτη, έφερε δύο σημαντικές αλλαγές στη ζωή των Εβραίων. Αφενός, για πρώτη φορά, φαίνεται να τους έφερε στην ίδια κοινωνική και πολιτική θέση, με τους Ορθόδοξους κατοίκους του νησιού. Και, εάν και ήταν αναγκασμένοι να ζουν αποκλεισμένοι, εντός των τειχών του Ηρακλείου, σε ένα πρώιμο είδος «γκέτο», παρόλαυτα, τους επιτρεπόταν η συμμετοχή στις εμπορικές δραστηριότητες του νησιού, και το επακόλουθο κέρδος μέσα από τις απολαβές που επέφεραν αυτές οι δραστηριότητες.
Περαιτέρω αλλαγές στην Εβραϊκή Κοινότητα της Κρήτης, έφερε η Οθωμανική Κατάληψη του νησιού, που ακολούθησε την αποχώρηση των Ενετών, στα μέσα του 17ου αιώνα. Σταμάτησε ο αποκλεισμός των εβραίων σε συνοικίες («γκέτο») και άνοιξε ο δρόμος για την μετοίκιση του πληθυσμού σε νέες περιοχές, πλέον και σε όσες εγκατέλειψαν οι Ενετοί. Αλλά, και με την περαιτέρω ανάπτυξη του εμπορίου και της οικονομίας, λιμάνια, όπως αυτά των Χανίων, του Ρεθύμνου και της Ιεράπετρας, ευνόησαν την επικοινωνία και την εμπορική δραστηριότητα μεταξύ πληθυσμών της Κρήτης, της Σμύρνης, της Αλεξάνδρειας, και άλλων περιοχών της Αυτοκρατορίας.
Ο 19ος αιώνας και η σταδιακή μείωση του εβραϊκού πληθυσμού στο νησί
Ήδη από την αρχή της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Κρήτη, ο λαός εξεγέρθηκε αρκετές φορές, μέχρι και να επιτύχει, την αυτονομία του νησιού, το 1897-1898. Οι πιο γνωστές χρονιές που σημειώθηκαν εξεγέρσεις, είναι αυτές των 1770, 1821 (όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα), 1866 και 1895. Αυτές οδήγησαν, εκτός από προφανείς επιπτώσεις στην ζωή των Ορθοδόξων του νησιού, και σε μαζικές μεταναστεύσεις Εβραίων, που επίσης δεν ήταν ασφαλείς πλέον. Το 1817, σύμφωνα με τα αρχεία της Συναγωγής που διασώθηκαν, πληροφορούμαστε για την ύπαρξη περίπου 150 οικογενειών, σε όλο το νησί. Τα επόμενα χρόνια, η κοινότητα πλέον διαμένει μονάχα, ή κυρίως, στα Χανιά, με τους αριθμούς να σημειώνουν σταδιακή μείωση, από 907 Εβραίους το 1858, σε μόλις 600, το 1900.
Η Εβραϊκή παρουσία στην προπολεμική Κρήτη του 20ου αιώνα
Σε όλους αυτούς τους αιώνες, οι αναφορές δείχνουν ότι, πλέον, στις αρχές του 20ου αιώνα, οι Εβραίοι, αποτελούσαν ήδη μία απολύτως αφομοιωμένη, στα ελληνικά πολιτισμικά πρότυπα, κοινότητα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την πόλη των Χανίων, με την μοναδική, ίσως, διαφορά, μεταξύ των Εβραίων και των Χριστιανών κατοίκων του νησιού, να είναι η θρησκεία (Ιωσήφ Βεντούρας, 2018).
Στο βιβλίο του συγγραφέα, Ιωσήφ Βεντούρα, ο οποίος γεννήθηκε στα Χανιά, λίγο πριν τον πόλεμο, το 1938, διαβάζουμε πληθώρα αφηγήσεων και μαρτυριών από συνεντεύξεις με Εβραίους κατοίκους της πόλης, αλλά και Ορθόδοξους γείτονες τους. Σε αυτές, περιγράφονται, ως επί το πλείστον, οι σχέσεις μεταξύ τους ως πάρα πολύ καλές(μαρτυρία Μαφάλντας Μινέρβου Καπόν, σελ.32). Αλλά και ο ίδιος ο συγγραφέας, παραθέτει μνήμες από τον πατέρα του, Ραφαήλ Βεντούρα, να μιλάει για την πολύ ευχάριστη νεανική του ζωή, καθώς και για τις εκδρομές του, με φίλους του χριστιανούς (σελ. 28).
Την περίοδο εκείνη, οι περισσότεροι Εβραίοι της Κρήτης, ζούσαν στη λεγόμενη «Εβραϊκή» ή «Οβραϊκή» συνοικία των Χανίων, ήτοι κυρίως στα τετράγωνα των οδών, Κονδυλάκη, Σκούφων, Πόρτου και Ζαμπελίου. Οι κάτοικοι, οι περισσότεροι χαμηλών οικονομικών δυνατοτήτων, κυρίως μικροπωλητές και τεχνίτες, αποτελούσαν ένα ενωμένο και συνεκτικό σύνολο. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, όπως των πάμπτωχων εβραϊκών οικογενειών και άλλων άπορων κατοίκων, υπήρχε βοήθεια από την Ισραηλιτική Αδελφότητα Χανίων «Γκιμλούτ Χασσαντίμ», ώστε να μπορούσαν να επιβιώσουν. Η Κοινότητα, αναφέρεται ότι, τηρούσε τις μακραίωνες εβραϊκές παραδόσεις, ακόμα και την αργία του Σαββάτου, κάτι που ίσχυε τόσο για τους θρησκευόμενους Εβραίους, όσο όμως και για όσους δεν ήταν ιδιαιτέρως πιστοί, ή και καθόλου, και διατηρούσε μία αξιοθαύμαστη συνοχή μεταξύ των μελών της, που την κρατούσε ενωμένη. Και, παρά τις όποιες οικονομικές και κοινωνικές δυσκολίες της εποχής, εξάγεται το συμπέρασμα από τη σχετική βιβλιογραφία ότι, σε αυτήν την περιοχή, ακόμα και λίγα χρόνια πριν το ξέσπασμα του πολέμου, οι κάτοικοι έμοιαζαν να απολαμβάνουν, όπως περιγράφεται στο βιβλίο του Βεντούρα Ι., «ένα ήρεμο διάλειμμα» και η Κρήτη «να κλείνει τις πληγές της», χωρίς να είχαν οι άνθρωποι αυτοί κάποια αίσθηση για το τι τους επιφύλασσε το μέλλον.
Η Γερμανική Κατοχή-Το τέλος της Εβραϊκής Κοινότητας της Κρήτης
Αν και ο κρητικός άμαχος πληθυσμός επέδειξε ιδιαίτερα σθεναρή αντίσταση και θάρρος, απέναντι στα ναζιστικά στρατεύματα, με την «Μάχη της Κρήτης» να διαρκεί έως και σχεδόν έναν μήνα, η τελική επικράτηση και κατοχή των Γερμανών, τον Ιούνιο του 1941, ήταν αναπόφευκτη.
Από την αρχή, έγιναν φανερές οι αντισημιτικές προθέσεις των Γερμανών, καθώς διέταξαν τον ραββίνο των Χανίων, Ηλία Όσμο, να συντάξει και να καταθέσει μία λίστα με τα ονοματεπώνυμα και τις διευθύνσεις όλων των μελών της Εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Όμως η σύλληψη όλων των εναπομενόντων μελών δεν θα συνέβαινε πριν από την 21η Μαΐου του 1944. Τα ξημερώματα της ημέρας εκείνης, η Γκεστάπο περικύκλωσε τα εβραϊκά σπίτια και συνέλαβε όλους τους Εβραίους. Μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρίες στο βιβλίο του Βεντούρα Ι. (2018, Ibbur. Οι Εβραίοι της Κρήτης 1900 – 1950, Εκδόσεις Μελάνι), αυτό το γεγονός συνέβη εντελώς ξαφνικά, χωρίς να είχαν οποιαδήποτε προειδοποίηση από πριν, ούτε είχαν λάβει χώρα στο νησί, θηριωδίες που συνέβησαν τότε σε άλλα μέρη της Ευρώπης, όπου έμεναν μειονότητες και πληθυσμοί, τους οποίους εχθρεύονταν το ναζιστικό καθεστώς. Η συγκεκριμένη συγκυρία, και η ξαφνική σύλληψη τους, εξηγεί το γεγονός ότι σχεδόν κανένας, από τα μέλη της κοινότητας, δεν επιχείρησε να εγκαταλείψει το νησί πριν από αυτό.
Έχοντας μαζί τους οι περισσότεροι συλληφθέντες, άντρες, γυναίκες και παιδιά, μονάχα τα ρούχα που φορούσαν, τη στιγμή που τους τράβηξαν από τα σπίτια τους, και κάτω από εξευτελισμούς και απάνθρωπες συνθήκες κράτησης, οδηγήθηκαν με φορτηγά στην πόλη του Ηρακλείου. Μαζί τους, βρίσκονταν αιχμάλωτοι και αρκετοί αντιστασιακοί Ιταλοί και Κρητικοί, και όλοι τους επιβιβάστηκαν στο πλοίο «Ταναΐς», με κατεύθυνση το λιμάνι του Πειραιά, που όμως δεν έφτασαν ποτέ. Το πλοίο αυτό, αποτέλεσε και την τελευταία τους κατοικία, καθώς τα ξημερώματα της 9ης Ιουνίου 1944, ένα βρετανικό υποβρύχιο, το τορπίλισε με αποτέλεσμα τη βύθιση του, μέσα σε λίγα μόλις λεπτά. Και, ενώ δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τον αριθμό και τα ονοματεπώνυμα όλων των θυμάτων, υπολογίζεται ότι βρίσκονταν μέσα στο αμπάρι του πλοίου, πάνω από 600 άνθρωποι, εκ των οποίων τουλάχιστον 300 από την εβραϊκή κοινότητα της Κρήτης. Η βύθιση του «Ταναΐς» αποτέλεσε το κύκνειο άσμα των Εβραίων της Κρήτης, μίας κοινότητας με πάνω από δύο χιλιετίες ζωής στο νησί.
Επίλογος
Σε ανάμνηση της Εβραϊκής κοινότητας των Χανίων, κάθε χρόνο, τελείται μνημόσυνο, κατά τη διάρκεια του οποίου διαβάζεται και η λίστα με τα ονόματα των θυμάτων, για τα οποία σίγουρα γνωρίζουμε, μνημονεύοντας παράλληλα, και όλους τους υπόλοιπους εκλιπόντες.
Σήμερα, όμως, μόλις ογδόντα χρόνια μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και όλα τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που συνέβησαν εκείνη την περίοδο, παρακινούμενα από ειδεχθείς ιδεολογίες και συμφέροντα, δίνεται στη Διεθνή Κοινότητα η ευκαιρία, να αποτρέψει τέτοια γεγονότα από το να ξανασυμβούν. Σε ένα διεθνές περιβάλλον που μαστίζεται, ακόμα, από συγκρούσεις και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ιστορία, και τα θύματα των σκοτεινότερων πτυχών της, δεν αποτελούν απλά λίστες με ονόματα σε επιμνημόσυνες δεήσεις. Αποτελούν χρέος όλων μας, να αγωνιστούμε για ένα καλύτερο μέλλον.
Βιβλιογραφία:
Γιώργος Αντωνίου & Ευάγγελος Χεκίμογλου. (2022). Οι Εβραίοι της Ελλάδας. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Ιωσήφ Βεντούρας. (2018). Ibbur. Οι Εβραίοι της Κρήτης 1900 – 1950. Εκδόσεις Μελάνι.
Ρένα Μόλχο. (2014). Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων: Μελέτες Ιστορίας και Μνήμης. Εκδόσεις Πατάκη.
Ρένα Μόλχο. (2014). Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856 – 1919. Μια Ιδιαίτερη Κοινότητα. Εκδόσεις Πατάκη.
Ιακώβ Σιμπή & Καρίνα Λάμψα. (2023). Σεφαραδίτες 1492 – 1932. Από την Ισπανία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την ελληνική Θεσσαλονίκη. Εκδόσεις Καπόν.
Anne B. Shlay & Gillad Rosen. (2020). Ιερουσαλήμ: προκλήσεις του χώρου σε μία διχοτομημένη μητρόπολη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Vassilios Christides. (1984). The Conquest of Crete by the Arabs (ca. 824). A Turning Point in the Struggle between Byzantium and Islam. Academy of Athens.
Etz Hayyim Synagogue. (2002). The Jews of Crete. Selected articles and essays. Volume 1.
Etz Hayyim Synagogue. (2002). The Jews of Crete. Selected articles and essays. Volume 2.
Etz Hayyim Synagogue. (2003). Rabbi Avraham Evlagon. Constantinople 1846 – Hania 1933. Volume 3.
Etz Hayyim Synagogue. (2007). Selected Essays. Volume 5.
Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών. (2023). Οι Εβραίοι της Ελλάδας. https://athjcom.gr/2023/02/23/oi-evraioi-tis-elladas-2/
Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών. (2019). Στοιχεία για την εβραϊκή κοινότητα της Κρήτης. https://athjcom.gr/2019/10/18/stoicheia-gia-tin-evraiki-koinotita-ti/
Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών. (2018). Τελετή μνήμης στην Κρήτη για τα θύματα του Ταναΐς. https://athjcom.gr/2018/06/08/teleti-mnimis-stin-kriti-gia-ta-thymata/
Etz Hayyim Synagogue Hania. Η ιστορία των Εβραίων της Κρήτης. https://www.etz-hayyim-hania.org/el/%ce%bf%ce%b9-%ce%b5%ce%b2%cf%81%ce%b1%ce%af%ce%bf%ce%b9-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%ba%cf%81%ce%ae%cf%84%ce%b7%cf%82/%ce%b7-%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%bf%cf%81%ce%af%ce%b1-%cf%84%cf%89%ce%bd-%ce%b5%ce%b2%cf%81%ce%b1%ce%af%cf%89%ce%bd-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%ba%cf%81%ce%ae%cf%84%ce%b7%cf%82/
Etz Hayyim Synagogue Hania. Χαβουρά. https://www.etz-hayyim-hania.org/el/%ce%bf%ce%b9-%ce%b5%ce%b2%cf%81%ce%b1%ce%af%ce%bf%ce%b9-%cf%84%ce%b7%cf%82-%ce%ba%cf%81%ce%ae%cf%84%ce%b7%cf%82/%cf%87%ce%b1%ce%b2%ce%bf%cf%85%cf%81%ce%ac/
Μηχανή του Χρόνου. Πολεμικές Ιστορίες. Ποιος βύθισε το ΤΑΝΑΪΣ; Το θρίλερ με το πλοίο που μετέφερε εκατοντάδες Εβραίους αιχμαλώτους από την Κρήτη. Ήταν γερμανική δολιοφθορά ή επίθεση βρετανικού υποβρυχίου; https://www.mixanitouxronou.gr/poios-vythise-to-tanais-to-thriler-me-to-ploio-poy-metefere-ekatontades-evraioys-aichmalotoys-apo-tin-kriti-itan-germaniki-doliofthora-i-epithesi-vretanikoy-ypovrychioy/
Jewish Virtual Library. The Jews in Greece— Introduction. https://www.jewishvirtuallibrary.org/the-jews-in-greece-8212-introduction
Jewish Virtual Library. The Suffering of Greek Jewry. https://www.jewishvirtuallibrary.org/the-suffering-of-greek-jewry
Carlos Lévy. (2022). Philo of Alexandria. Stanford Encyclopedia of Philosophy. https://plato.stanford.edu/entries/philo/
Gary William Poole. (2025). Flavius Josephus. Jewish priest, scholar, and historian. https://www.britannica.com/biography/Flavius-Josephus
Alexander Hugh McDonald. (2025). Tacitus. Roman historian. Britannica. https://www.britannica.com/biography/Tacitus-Roman-historian
Χρονολόγιο. Υπουργείο Πολιτισμού. https://www.culture.gov.gr/anaskafes/pdfs/TIMELINE.pdf
Britannica. (2020). Venice summary. https://www.britannica.com/summary/Venice
Biology Department. (2023). Brief History. University of Crete. https://www.biology.uoc.gr/index.php/en/the-department/a-brief-history-of-heraklion-and-crete
Πηγή Εικόνας Κειμένου: The History of the Jews of Crete – Etz Hayyim Synagogue