Γράφει η Παπανικολάου Ελένη
Εισαγωγή
Από την έκδοση της οδηγίας 2000/31/ΕΚ (οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο), σημειώθηκαν κοσμογονικές αλλαγές που προκάλεσαν μια «ψηφιακή επανάσταση». Νέες και καινοτόμες ψηφιακές υπηρεσίες εμφανίστηκαν, αλλάζοντας την καθημερινότητα, διαμορφώνοντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν, συνδεόνται, καταναλώνουν αγαθά και ξεκινούν επιχειρηματικές δραστηριότητες.
Ωστόσο, η χρήση των ψηφιακών υπηρεσιών έχει γίνει πηγή κινδύνων και προκλήσεων, ιδιαίτερα δεδομένης της επιδημικής κατάστασης, όπου αυξήθηκε η χρήση των ηλεκτρονικών συναλλαγών και των ψηφιακών υπηρεσιών. Ως αποτέλεσμα, τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα αισθάνθηκαν την ανάγκη θέσπισης ειδικών κανόνων για αυτόν τον τομέα, προκειμένου να βελτιωθεί η επιγραμμική πρόσβαση των καταναλωτών σε αγαθά και υπηρεσίες, να απαγορευτεί η διάδοση παράνομου περιεχομένου και προϊόντων και να διευκολυνθεί η καινοτομία, ο ανταγωνισμός και η ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού ψηφιακού συστήματος.
Κατά τη στρατηγική για την ψηφιακή ενιαία αγορά, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έθεσε σε λειτουργία τη «δέσμη μέτρων για τις ψηφιακές υπηρεσίες», που περιλαμβάνει την Πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες(DSA) και την Πράξη για την ψηφιακή αγορά(DMA). Τι προβλέπουν αυτοί οι κανονισμοί και πώς αναμένεται να λειτουργήσουν;
Η σπουδαιότητα του ανταγωνισμού μεταξύ των πλατφορμών και οι παράγοντες που τον αποτελούν
Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ψηφιακών πλατφορμών αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη διαμόρφωση της σύγχρονης ψηφιακής οικονομίας. Οι μικρότερες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην ψηφιακή αγορά βασίζονται κυρίως στην ποιότητα και την αξιοπιστία των προϊόντων τους, καθώς και στη διαφήμιση, για να ανταπεξέλθουν στον ανταγωνισμό, όπως συμβαίνει και στην παραδοσιακή αγορά. Αντίθετα, οι μεγάλες εταιρείες, γνωστές ως GAFAM(Google, Amazon, Facebook, Apple, Microsoft), ανταγωνίζονται μεταξύ τους όχι μόνο με βάση τα επιμέρους προϊόντα τους, αλλά κυρίως ως ολοκληρωμένα οικοσυστήματα(Ντρέλιας, 2022).
Αυτές οι εταιρείες, λόγω της κυρίαρχης θέσης τους στην αγορά, συχνά δεν αντιμετωπίζουν σημαντικό ανταγωνισμό σε επίπεδο προϊόντων, καθώς οι πρακτικές τους μπορεί να εμποδίζουν την είσοδο νέων επιχειρήσεων στην αγορά. Ωστόσο, αντιμετωπίζουν έντονο ανταγωνισμό σε επίπεδο οικοσυστημάτων. Η κυριαρχία των GAFAM έχει οδηγήσει σε ολιγοπωλιακές συνθήκες στο διαδίκτυο, με τις εταιρείες αυτές να ελέγχουν σημαντικό μέρος της ψηφιακής μας ζωής. Συγκεκριμένα, το 2011, η Google είχε εγκαταστήσει third-party cookies σε 89 από τις 100 δημοφιλέστερες ιστοσελίδες των ΗΠΑ, ενώ το DoubleClick, που επίσης ανήκει στη Google, ήταν παρών σε 77 από αυτές, συμπεριλαμβανομένων κυβερνητικών ιστοσελίδων (The Press Project, 2023). Αυτή η συγκέντρωση δύναμης έχει προκαλέσει ανησυχίες σχετικά με τον ανταγωνισμό και την προστασία των καταναλωτών.
Σε απάντηση, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναλάβει πρωτοβουλίες για τη ρύθμιση των ψηφιακών πλατφορμών. Σχεδιάζει έναν «βασικό νόμο» για τις ψηφιακές πλατφόρμες, με στόχο τη θέσπιση ενιαίων κανόνων για την ψηφιακή ενιαία αγορά της Ευρώπης(Flash.gr, 2023). Αυτό το νέο πλαίσιο ψηφιακής διακυβέρνησης αποσκοπεί στην ενίσχυση της κυριαρχίας της ΕΕ στα δεδομένα και στην προώθηση του υγιούς ανταγωνισμού. Επιπλέον, η Ελληνική Επιτροπή Ανταγωνισμού έχει προτείνει νομοθετικές αλλαγές για την αντιμετώπιση της κατάχρησης θέσης ισχύος από επιχειρήσεις που διαχειρίζονται οικοσυστήματα δομικής σημασίας για τον ανταγωνισμό(OpenGov.gr, 2023).
Αυτές οι πρωτοβουλίες στοχεύουν στην προστασία των μικρότερων επιχειρήσεων και στην προώθηση της καινοτομίας στην ψηφιακή αγορά. Συνολικά, ο ανταγωνισμός μεταξύ των ψηφιακών πλατφορμών και των οικοσυστημάτων τους διαμορφώνει το τοπίο της ψηφιακής οικονομίας, επηρεάζοντας τόσο τις επιχειρήσεις όσο και τους καταναλωτές. Η συνεχής παρακολούθηση και ρύθμιση αυτού του ανταγωνισμού είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση μιας δίκαιης και καινοτόμου αγοράς.
Τα βήματα της Επιτροπής για την υλοποίηση μιας ψηφιακής αγοράς
Για την επίτευξη της ψηφιακής αγοράς, ακολούθησε μια σειρά ανακοινώσεων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Αρχικά, η «Στρατηγική για την ψηφιακή ενιαία αγορά στην Ευρώπη», που δημοσιεύθηκε το 2015, καθορίζει τους εξής τρεις πυλώνες: i) καλύτερη πρόσβαση των καταναλωτών σε ψηφιακά αγαθά και υπηρεσίες, ii) δημιουργία κατάλληλων συνθηκών και ισότιμων όρων ανταγωνισμού για την άνθηση ψηφιακών δικτύων και καινοτόμων υπηρεσιών και iii) μεγιστοποίηση του δυναμικού ανάπτυξης της ψηφιακής οικονομίας(Consilium, 2020).
Το 2016, η Επιτροπή ενέκρινε την ανακοίνωση «Οι διαδικτυακές πλατφόρμες και η ψηφιακή ενιαία αγορά: Ευκαιρίες και προκλήσεις για την Ευρώπη», η οποία επικεντρώνεται στον αντίκτυπο του ρόλου των πλατφορμών για την ψηφιακή αγορά, υπογραμμίζοντας την ανάγκη παρουσίας ανταγωνισμού(Chiarella, 2023). Το 2020, η Επιτροπή ενέκρινε την ανακοίνωση «Διαμόρφωση του ψηφιακού μέλλοντος της Ευρώπης», στην οποία αναφέρονται οι βασικές αρχές για την ευρωπαϊκή ανάπτυξη: i) τεχνολογία που λειτουργεί για τους ανθρώπους, ii) δίκαιη και ανταγωνιστική ψηφιακή οικονομία και iii) ανοιχτή, δημοκρατική και βιώσιμη κοινωνία (Chiarella, 2023). Το 2021, η Επιτροπή ενέκρινε τη «Ψηφιακή πυξίδα 2030: ο ευρωπαϊκός δρόμος για τη ψηφιακή δεκαετία», η οποία αποτελεί μέρος του προγράμματος «Πορεία προς τη ψηφιακή δεκαετία» της ΕΕ (Chiarella, 2023). Τέλος, το 2022 ανέπτυξε πρόταση για ψηφιακό μετασχηματισμό με επίκεντρο τον άνθρωπο.
Το πακέτο ψηφιακών υπηρεσιών
Οι δύο νομοθετικές πρωτοβουλίες για τις ψηφιακές υπηρεσίες δημιουργήθηκαν τον Δεκέμβριο του 2020 και τελικά στις 25 Μαρτίου 2022 επιτεύχθηκε πολιτική συμφωνία για την “Πράξη για τη ψηφιακή αγορά” και στις 23 Απριλίου 2022 για την “Πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες”. Η δεύτερη εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ και έπειτα δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ. Οι δύο αυτοί κανονισμοί αφορούν το μέγεθος των ψηφιακών πλατφορμών και στοχεύουν στη δημιουργία ενός ασφαλέστερου και πιο ανοικτού ψηφιακού χώρου. Με άλλα λόγια αποσκοπούν στον τερματισμό των παράνομων δραστηριοτήτων και τη στρέβλωση του ανταγωνισμού.
Η επιλογή του κανονισμού αντί της οδηγίας δεν είναι τυχαία καθώς ο πρώτος είναι γενικής εμβέλειας, υποχρεωτικός και άμεσα εφαρμοστέος για κάθε κράτος μέλος. Η DSA αφορά τα επιβλαβή και παράνομα αγαθά, υπηρεσίες και περιεχόμενο στο διαδίκτυο και θα αντικαταστήσει την οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο(Dir. CE 2000/31). Από την άλλη πλευρά, η DMA κατοχυρώνει ίσους όρους ανταγωνισμού στη ψηφιακή αγορά με σαφή δικαιώματα και κανόνες για τις μεγάλες διαδικτυακές πλατφόρμες και διασφαλίζει ότι καμία από αυτές δεν καταχράται τη θέση της(European Union, 2024). Με λίγα λόγια ανησυχεί για τις οικονομικές ανισορροπίες, τις αθέμιτες επιχειρηματικές πρακτικές των ‘’gatekeepers’’ και τις αρνητικές συνέπειες τους(μείωση της ανταγωνιστικότητας).
Νόμος για τη ψηφιακή αγορά (DMA)
Ο κανονισμός αυτός στοχεύει στην προώθηση εναλλακτικών πλατφορμών με δίκαιους και ισότιμους όρους για όλους τους φορείς του ψηφιακού κλάδου και η νομική του βάση βρίσκεται στο άρθρο 114 ΣΛΕΕ(European Union, 2024). Σχετίζεται με την πρόσβαση στη ψηφιακή αγορά και θα συμπληρώσει το εύρος των μέτρων για την επέκταση και τη διόρθωση της αγοράς με τη δημιουργία κανόνων που δεν επιτρέπουν συγκεκριμένες συμπεριφορές.
Σκοπός της DMA είναι η εξασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας της αγοράς μέσω του αποτελεσματικού ανταγωνισμού στις ψηφιακές αγορές και η επίλυση των προβλημάτων που τη συνοδεύουν, προκειμένου να προωθηθεί η καινοτομία και η προστασία των καταναλωτών μέσω ενός αθέμιτου ανταγωνισμού (European Union, 2024). Μεγάλη σημασία αποτελεί η δυνατότητα των πλατφορμών να ξεκλειδώσουν το δυναμικό τους στο μέγιστο βαθμό.
Συμπερασματικά, οι θεμελιώδεις αξίες που στοχεύουν να προστατευτούν είναι τα θεμελιώδη δικαιώματα της ελεύθερης αγοράς και του ανταγωνισμού. Όπως αναφέρεται στην αιτιολογική έκθεση της πρότασης, οι μεγάλες πλατφόρμες έχουν ουσιαστικό έλεγχο της πρόσβασης στις ψηφιακές αγορές και έτσι, μεγάλος αριθμός επιχειρηματικών χρηστών να εξαρτάται από αυτές, με αρνητικές επιπτώσεις στην ανταγωνιστικότητα βασικών υπηρεσιών της πλατφόρμας(π.χ. υπηρεσίες διαδικτυακής διαμεσολάβησης, προγράμματα περιήγησης) (European Union, 2024). Τέλος, η DMA είναι δεσμευτική για τους παρόχους που θεωρούνται “gatekeepers” με προϋποθέσεις: i)να έχουν αντίκτυπο στην εσωτερική αγορά, ii)να λειτουργούν μια ή περισσότερες σημαντικές πύλες εισόδου στους πελάτες και iii)να κατέχουν ή να πρόκειται να κατέχουν εδραιωμένη και διαρκή θέση στις δραστηριότητές τους (European Union, 2024).
Νόμος περί ψηφιακών υπηρεσιών DSA
Ο κανονισμός αυτός αποτελεί μια οριζόντια πρωτοβουλία που θεσπίζει κανόνες για την παροχή ενδιαμέσων υπηρεσιών στην εσωτερική αγορά, διασφαλίζοντας την εύρυθμη λειτουργία της όσον αφορά την παροχή διασυνοριακών ψηφιακών υπηρεσιών. Εστιάζει σε ζητήματα όπως η ευθύνη των διαδικτυακών διαμεσολαβητών για περιεχόμενο τρίτων, η ασφάλεια των χρηστών στο διαδίκτυο και οι ασύμμετρες υποχρεώσεις δέουσας επιμέλειας για τους παρόχους υπηρεσιών. Η νομική του βάση εντοπίζεται στο άρθρο 114 ΣΛΕΕ και θεσπίζει: i) ένα πλαίσιο για την υπό όρους απαλλαγή από την ευθύνη των παρόχων υπηρεσιών διαμεσολάβησης, ii) κανόνες σχετικά με ειδικές υποχρεώσεις δέουσας επιμέλειας προσαρμοσμένες σε συγκεκριμένες κατηγορίες παρόχων υπηρεσιών διαμεσολάβησης και iii) κανόνες για την εφαρμογή και την επιβολή του κανονισμού, καθώς και για τη συνεργασία και τον συντονισμό μεταξύ των αρμόδιων αρχών (European Union, 2024).
Η DSA εισάγει μια καινοτομία: τον ορισμό και τη ρύθμιση των Πολύ Μεγάλων Επιγραμμικών Πλατφορμών(VLOPs) και των Πολύ Μεγάλων Διαδικτυακών Μηχανών Αναζήτησης(VLOSEs). Όσον αφορά τις αρμόδιες αρχές και τους Εθνικούς Συντονιστές Ψηφιακών Υπηρεσιών, αυτοί αποτελούν τις πρωτοβάθμιες εθνικές αρχές που ορίζονται από τα κράτη μέλη για τη συνεπή εφαρμογή και επιβολή της DSA. Ωστόσο, οι Συντονιστές Ψηφιακών Υπηρεσιών και άλλες αρμόδιες αρχές είναι ανεξάρτητοι και οφείλουν να εκτελούν τα καθήκοντά τους με διαφάνεια. Το σύστημα εποπτείας περιλαμβάνει και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ψηφιακών Υπηρεσιών, μια ανεξάρτητη αρχή που παρέχει συμβουλές και καθοδήγηση για ζητήματα που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του κανονισμού και συμμετέχει σε κοινές έρευνες και στην εποπτεία συστημικών πλατφορμών (European Union, 2024).
Κριτική και Προκλήσεις στην Εφαρμογή των Κανονισμών
Παρότι οι κανονισμοί DMA και DSA αποσκοπούν στη δημιουργία ενός πιο δίκαιου ψηφιακού οικοσυστήματος, υπάρχουν αρκετές προκλήσεις στην εφαρμογή τους. Πολλοί ειδικοί στον τομέα της τεχνολογίας και του δικαίου επισημαίνουν ότι οι πλατφόρμες ενδέχεται να προσπαθήσουν να παρακάμψουν τους νέους κανόνες μέσω τροποποιήσεων των όρων χρήσης ή τεχνολογικών παραμέτρων (Chiarella, 2023). Επιπλέον, η επιβολή των νέων ρυθμίσεων απαιτεί ισχυρές εποπτικές αρχές σε κάθε κράτος-μέλος, γεγονός που μπορεί να επιφέρει καθυστερήσεις ή ακόμη και αδυναμία πλήρους ελέγχου.
Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις είναι η ανάγκη διαρκούς παρακολούθησης και προσαρμογής των κανόνων στις ταχύτατα εξελισσόμενες ψηφιακές αγορές. Οι επιχειρήσεις ενδέχεται να αναπτύξουν νέες στρατηγικές παράκαμψης, όπως η αναδιοργάνωση των δομών τους ή η χρήση τεχνολογικών εργαλείων για τη μείωση της ορατότητας ρυθμιζόμενων πρακτικών(Andriychuk, n.d.). Επιπλέον, η συμμόρφωση απαιτεί από τις πλατφόρμες να προσαρμόσουν τα επιχειρηματικά τους μοντέλα, κάτι που μπορεί να επηρεάσει την κερδοφορία τους και να οδηγήσει ενδεχομένως σε αυξημένο κόστος για τους καταναλωτές (Beems, 2022).
Μελλοντικές Εξελίξεις και Προοπτικές
Η ΕΕ παρακολουθεί στενά την εφαρμογή των κανονισμών αυτών και δεν αποκλείεται να υπάρξουν πρόσθετες τροποποιήσεις στο νομικό πλαίσιο, ανάλογα με τις εξελίξεις στην αγορά και τις τεχνολογικές καινοτομίες. Ορισμένοι ειδικοί προτείνουν την εισαγωγή πρόσθετων εργαλείων εποπτείας και αυστηρότερων κυρώσεων για τις εταιρείες που δεν συμμορφώνονται (Andriychuk, n.d.). Για παράδειγμα, προτείνεται η ενίσχυση των μηχανισμών ελέγχου μέσω ανεξάρτητων επιτροπών και η επιβολή μεγαλύτερων χρηματικών προστίμων σε περιπτώσεις παραβίασης των κανονισμών (Chiarella, 2023). Ένας επιπλέον τομέας που μπορεί να εξελιχθεί είναι η ενσωμάτωση καινοτόμων εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης για την παρακολούθηση της συμμόρφωσης των πλατφορμών. Τέτοιες τεχνολογίες θα μπορούσαν να διευκολύνουν την αναγνώριση μοτίβων αντιανταγωνιστικής συμπεριφοράς και την αυτοματοποίηση των ελέγχων(Beems, 2022). Παράλληλα, οι μικρότερες επιχειρήσεις της ψηφιακής αγοράς αναμένεται να επωφεληθούν από τη νέα νομοθεσία, καθώς θα έχουν περισσότερες ευκαιρίες πρόσβασης σε δίκαιες συνθήκες ανταγωνισμού.
Ιδιαίτερη σημασία θα έχει η διασφάλιση ότι οι μεγάλες πλατφόρμες δεν θα εκμεταλλευτούν «παραθυράκια» στη νομοθεσία για να συνεχίσουν τις αντιανταγωνιστικές πρακτικές τους (Beems, 2022). Σε αυτό το πλαίσιο, η διαρκής επικαιροποίηση των κανονισμών και η συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ είναι απαραίτητες για την αποτελεσματική εφαρμογή τους. Η επιτυχία των DMA και DSA θα εξαρτηθεί από την ικανότητα των ρυθμιστικών αρχών να προσαρμόζονται στις εξελίξεις και να επιβάλλουν κυρώσεις σε πραγματικό χρόνο. Συνολικά, οι κανονισμοί DMA και DSA αποτελούν σημαντικό βήμα προς μια πιο δίκαιη και ασφαλή ψηφιακή αγορά, αν και η πλήρης εφαρμογή τους θα απαιτήσει χρόνο, προσαρμογή και συνεχείς ελέγχους για τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητάς τους.
Επίλογος
Η πολιτική της ΕΕ στον τομέα των ψηφιακών τεχνολογιών χαρακτηρίζεται από μια εξέλιξη τα τελευταία χρόνια, καθώς έχει μετατοπιστεί από μια φιλελεύθερη, οικονομική προοπτική σε μια συνταγματική προσέγγιση με στόχο την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και των δημοκρατικών αξιών. Στο πλαίσιο του περιορισμού της διαδικτυακής κατάχρησης και των παράνομων συμπεριφορών, η ΕΕ θέσπισε τους κανονισμούς DMA και DSA. Η σημασία του DMA αναδεικνύεται από την ικανότητά του να αντιμετωπίζει αθέμιτες πρακτικές από τους gatekeepers που είτε δεν εμπίπτουν στους υφιστάμενους κανόνες ανταγωνισμού της ΕΕ είτε δεν μπορούν να ρυθμιστούν αποκλειστικά από αυτούς τους κανόνες.
Επιπλέον, λειτουργώντας συμπληρωματικά, ελαχιστοποιεί τις επιπτώσεις αθέμιτων πρακτικών, χωρίς να περιορίζεται η δυνατότητα παρέμβασης βάσει των κανόνων ανταγωνισμού της ΕΕ και των εθνικών κανόνων ανταγωνισμού. Με τη σειρά του, σκοπός του DSA είναι η δημιουργία ενός καλύτερου επιπέδου λογοδοσίας, με κανόνες διαφάνειας, απαιτήσεις δέουσας επιμέλειας και ευθύνης για το περιεχόμενο τρίτων, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα πολιτικής – από τις απαιτήσεις της διαδικτυακής αγοράς μέχρι την προστασία ανηλίκων. Σύμφωνα με τον κανονισμό αυτόν, η ηλεκτρονική αγορά πρέπει να διασφαλίζει την ασφάλεια για τους χρήστες, ενισχύοντας τις υποχρεώσεις των επιχειρηματικών χρηστών. Συμπερασματικά, οι δύο αυτοί κανονισμοί ήταν καινοφανείς, ακολουθώντας μια προσέγγιση που δεν έχει δοκιμαστεί ξανά. Ταυτόχρονα, η προώθηση του ψηφιακού συνταγματισμού φαίνεται να ταυτίζεται με τη δημιουργία ορίων για την άσκηση εξουσίας σε μια κοινωνία δικτύων, ως ασπίδα ενάντια στην κατάχρηση εξουσίας στο ψηφιακό πεδίο.
References:
Δέσμη μέτρων για τον νόμο για τις ψηφιακές υπηρεσίες. (2024). Shaping Europe’s Digital Future. Διαθέσιμο σε (12/02/2025): https://digital-strategy.ec.europa.eu/el/policies/digital-services-act-package
Ντρέλιας, Φ. (2022). ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΑΓΟΡΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ. Διαθέσιμο σε (12/02/2025): https://dione.lib.unipi.gr/xmlui/handle/unipi/14761
Ψηφιακή ενιαία αγορά για την Ευρώπη. (Σεπτέμβριος, 2020). Διαθέσιμο σε (12/02/2025): https://www.consilium.europa.eu/el/policies/digital-single-market/
Andriychuk, Ο. (n.d.). Shaping the New Modality of the Digital Markets: The Impact of the DSA/DMA Proposals on Inter-Platform Competition. Διαθέσιμο σε (6/02/2025): https://strathprints.strath.ac.uk/77300/1/Andriychuk_WCLER_2021_Shaping_the_new_modality_of_the_digital_markets.pdf
Beems, B. (2022). The DMA in the broader regulatory landscape of the EU: an institutional perspective. European Competition Journal, 19(1), 1–29. Διαθέσιμο σε (6/02/2025): https://doi.org/10.1080/17441056.2022.2129766
Chiarella, M. (January 2023). Digital Markets Act (DMA) and Digital Services Act (DSA): New Rules for the EU Digital Environment. Athens Journal of Law, Volume 9, Pages 33-58. Διαθέσιμο σε (6/02/2025): https://www.athensjournals.gr/law/2023-9-1-2-Chiarella.pdf
Genç-Gelgeç, B. (2022). Regulating Digital Platforms: Would the DSA and the DMA Work Coherently?. Journal of Law, Market & Innovation, 1(3), 89–107. Διαθέσιμο σε (6/02/2025): https://doi.org/10.13135/2785-7867/7169
Kosling, K. (2024, September 25). What are the Digital Services Act (DSA) and Digital Markets Act (DMA)? IT Governance Blog En. Διαθέσιμο σε (6/02/2025): https://www.itgovernance.eu/blog/en/what-are-the-digital-services-act-dsa-and-digital-markets-act-dma
Pandectes Expert. (2024, December 20). The Digital Markets Act (DMA) and the Digital Services Act (DSA): Critical differences. Διαθέσιμο σε (12/02/2025): https://pandectes.io/blog/the-digital-markets-act-dma-and-the-digital-services-act-dsa-critical-differences/
Πηγή: Abrams, A. (2024, January 16). The EU Digital Services Act and Digital Markets Act—The Impact on Tech Companies. Sumsub. Διαθέσιμο σε (13/02/2025): https://perfectlaw.co.uk/collective-redress-in-the-digital-age-enforcing-the-dma-and-dsa-through-the-eu-representative-actions-framework/