Γράφει η Νεφέλη Αναστασοπούλου
Εισαγωγή
Ο πόλεμος, άλλοτε κραυγαλέος και φανερός, σήμερα δρα σιωπηλά. Δε χτυπά μόνο με όπλα και στρατούς, αλλά με πληροφορίες, ψευδείς ειδήσεις και αόρατους κώδικες. Ο σύγχρονος ανταγωνισμός μεταξύ κρατών εξελίσσεται σε υβριδικό πεδίο σύγκρουσης, όπου το παραδοσιακό και το τεχνολογικό συγχωνεύονται σε ένα ενιαίο, δυσερμήνευτο μέτωπο. Η έννοια του υβριδικού πολέμου περιγράφει ακριβώς αυτήν τη μετάβαση: μια ταυτόχρονη χρήση στρατιωτικής ισχύος, οικονομικής πίεσης, κυβερνοεπιθέσεων και παραπληροφόρησης με σκοπό την ανατροπή, την υπονόμευση ή την αποσταθεροποίηση του αντιπάλου χωρίς την ανάγκη μιας επίσημης κήρυξης πολέμου(Hoffman, 2007).
Σε αυτό το νέο οικοσύστημα ισχύος, η κυβερνοασφάλεια αναδεικνύεται ως πυλώνας εθνικής επιβίωσης. Οι σύγχρονες κυβερνοεπιθέσεις στοχεύουν πλέον καίριες υποδομές(ενέργεια, ηλεκτρισμός, υγεία) με συνέπειες που μπορούν να παραλύσουν ολόκληρα κράτη. Το παράδειγμα της Ρωσίας, με στοχευμένες επιχειρήσεις όπως οι επιθέσεις σε ηλεκτρικά δίκτυα στην Ουκρανία και καταδρομικές ενέργειες κατά καλωδίων επικοινωνίας, αποκαλύπτει το πώς η στρατηγική αξιοποίηση της τεχνολογίας μπορεί να προκαλέσει ισχυρούς τριγμούς χωρίς να πέσει ούτε μια σφαίρα.
Στο πλαίσιο αυτό, ο συνδυασμός υβριδικής στρατηγικής και κυβερνοασφάλειας αποκτά νέα βαρύτητα: ο πόλεμος διεξάγεται όχι μόνο με όπλα και τανκς, αλλά με κλικ, δίκτυα και πληροφορίες. Τι σημαίνουν όμως αυτές οι εξελίξεις για την εθνική ασφάλεια, την παγκόσμια τάξη και το διεθνές δίκαιο;
Τι είναι ο υβριδικός πόλεμος;
Ο όρος “υβριδικός πόλεμος” περιγράφει μια στρατηγική προσέγγιση που συνδυάζει συμβατικά και μη συμβατικά μέσα, κρατικούς και μη κρατικούς δρώντες, και φυσικά και ψηφιακά μέσα επιρροής, με στόχο την επίτευξη πολιτικών σκοπών χωρίς τη χρήση στρατιωτικής ισχύος. Σε αντίθεση με τους συμβατικούς πολέμους του παρελθόντος, ο υβριδικός πόλεμος δεν περιορίζεται σε ανοιχτές συγκρούσεις, αλλά αξιοποιεί τη ρευστότητα του σύγχρονου γεωπολιτικού περιβάλλοντος για να ασκήσει πίεση μέσα από πολυδιάστατα εργαλεία: στρατιωτικές απειλές, κυβερνοεπιθέσεις, οικονομικό εκβιασμό, ψυχολογικές επιχειρήσεις, ακόμα και χρήση παραστρατιωτικών ομάδων ή πληρωμένων πρακτόρων.
Η στρατηγική αυτή δεν στοχεύει απαραίτητα στη στρατιωτική κατάληψη εδάφους, αλλά συχνά στη διάβρωση της κρατικής συνοχής, την υπονόμευση της εμπιστοσύνης των πολιτών, και τη μεταβολή της δημόσιας αντίληψης μέσα από διασπορά ψευδών πληροφοριών, επηρεασμό εκλογικών διαδικασιών και επιθέσεις σε κρίσιμα κέντρα αποφάσεων(Hybrid CoE, n.d.).
Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Ρωσίας, η οποία τα τελευταία χρόνια αξιοποιεί το υβριδικό δόγμα ως εργαλείο εξωτερικής πολιτικής. Από την προσάρτηση της Κριμαίας(2014), έως τις επεμβάσεις στην ανατολική Ουκρανία και την εμπλοκή σε εκλογικές διαδικασίες Δυτικών κρατών, το Κρεμλίνο εφαρμόζει μια υπολογισμένη στρατηγική “ασαφούς επιθετικότητας”, η οποία καθιστά δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ ειρήνης και πολέμου(European Parliamentary Research Service [EPRS], 2021). Ο υβριδικός πόλεμος δεν είναι μόνο σύγκρουση. Είναι αφήγημα, ψυχολογία και επιρροή. Πρόκειται για μια μορφή πολέμου που αποσταθεροποιεί χωρίς να καταλαμβάνει και μεταμορφώνει τη γεωπολιτική δυναμική χωρίς τυμπανοκρουσίες.
Κυβερνοχώρος: το νέο πεδίο μάχης
Ο κυβερνοχώρος έχει πλέον αναδειχθεί σε κρίσιμο πεδίο επιχειρήσεων, ισάξιο με τον αέρα, τη θάλασσα και τη ξηρά. Στον πυρήνα του, ο κυβερνοπόλεμος δεν περιλαμβάνει μόνο επιθέσεις σε δίκτυα ή κλοπή δεδομένων. Πρόκειται για στρατηγικές ενέργειες με σκοπό την αποσταθεροποίηση κρατών, την παραπλάνηση κοινωνιών και τη διατάραξη κρίσιμων λειτουργιών χωρίς φυσική εισβολή.
Αναλυτικότερα, οι επιθέσεις στον κυβερνοχώρο στρέφονται κυρίως σε υψηλής σημασίας υποδομές, όπως ηλεκτρικά δίκτυα, νοσοκομεία, τραπεζικά συστήματα και κυβερνητικά portals, με αποτέλεσμα σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Παραδείγματα όπως το Stuxnet(η επίθεση σε ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα), η επίθεση στο Colonial Pipeline(ΗΠΑ, 2021) ή η σειρά επιθέσεων κατά της Ουκρανίας από το 2015 και έπειτα, υπογραμμίζουν τη μετάβαση από μεμονωμένες παραβιάσεις σε καλοσχεδιασμένες, γεωπολιτικά φορτισμένες επιχειρήσεις. Μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις στον κυβερνοπόλεμο είναι το λεγόμενο “attribution problem”: η δυσκολία να αποδοθεί με ακρίβεια μια κυβερνοεπίθεση σε συγκεκριμένο δράστη ή κράτος. Η ανωνυμία του διαδικτύου επιτρέπει στα κράτη να ενεργούν μέσω “πληρεξουσίων”(proxies), όπως χάκερ-ομάδες ή ιδιωτικοί φορείς, αφήνοντας περιθώρια άρνησης ευθύνης και καθιστώντας δυσκολότερη την αντίδραση ή την απόδοση ευθυνών.
Επιπλέον, η παραπληροφόρηση και η ψυχολογική επιρροή μέσω κοινωνικών δικτύων συγκαταλέγονται πλέον στις μεθόδους κυβερνοπολέμου. Ψευδείς ειδήσεις, deepfakes, στοχευμένες διαφημίσεις και bots χρησιμοποιούνται για να επηρεάσουν εκλογικά αποτελέσματα, να πολώσουν κοινές γνώμες και να καλλιεργήσουν ανασφάλεια, διαβρώνοντας έτσι τη δημοκρατική συνοχή των κρατών-στόχων.
Ο κυβερνοχώρος, τελικά, δεν είναι απλώς ένας νέος χώρος πολέμου. Είναι ένα εργαλείο αόρατης επιρροής, άσκησης ισχύος και στρατηγικής αποσταθεροποίησης, το οποίο ενισχύει ριζικά τις δυνατότητες του υβριδικού πολέμου.
Σύνδεση υβριδικού πολέμου και κυβερνοασφάλειας
Η κυβερνοασφάλεια δεν αποτελεί ξεχωριστό πεδίο από τον υβριδικό πόλεμο. Αντιθέτως, είναι ένα από τα πιο κρίσιμα εργαλεία του. Οι κυβερνοεπιθέσεις ενσωματώνονται πλέον σε υβριδικές στρατηγικές για να συμπληρώσουν ή να ενισχύσουν πολιτική πίεση, στρατιωτικές ενέργειες ή προπαγανδιστικές καμπάνιες. Μία από τις βασικές λειτουργίες του κυβερνοπολέμου στο πλαίσιο του υβριδικού δόγματος είναι η ψυχολογική αποσταθεροποίηση. Μέσω ψηφιακών παρεμβάσεων, όπως επιθέσεις σε υποδομές, διαρροές εμπιστευτικών εγγράφων ή παραπληροφόρηση στα κοινωνικά δίκτυα, τα κράτη-δράστες επιχειρούν να δημιουργήσουν κλίμα φόβου, αβεβαιότητας και δυσπιστίας στους πολίτες του στόχου(Rid & Buchanan, 2015). Έτσι, η επιρροή δεν ασκείται μόνο σε κυβερνήσεις, αλλά και σε κοινωνίες. Επιπλέον, οι κυβερνοεπιχειρήσεις έχουν συχνά συγχρονιστεί με φυσικές επιθέσεις. Στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, για παράδειγμα, οι πρώτες ενέργειες του Κρεμλίνου περιλάμβαναν στοχευμένα κυβερνοχτυπήματα σε τράπεζες και κρατικούς servers, τα οποία προηγήθηκαν λίγες ώρες των στρατιωτικών επιχειρήσεων(Microsoft, 2022). Αυτού του τύπου η συνδυαστική δράση επιβεβαιώνει ότι ο κυβερνοχώρος δεν είναι βοηθητικός αλλά ενσωματωμένος στην πολεμική στρατηγική.
Ακόμα, η παραπληροφόρηση αποτελεί επίσης κρίσιμο σκέλος της σύνδεσης αυτής. Η χρήση ψευδών ειδήσεων και στοχευμένων ψηφιακών αφηγήσεων (narratives) εντάσσεται στις λεγόμενες «information operations», με στόχο τη χειραγώγηση της δημόσιας γνώμης, τη διχόνοια και την πολυσχιδή αμφισβήτηση της νομιμότητας του εκάστοτε κράτους-στόχου (Rid, 2020). Το παράδειγμα της ρωσικής ανάμειξης στις εκλογές των ΗΠΑ το 2016, μέσω bot accounts, ψευδών σελίδων και στοχευμένων διαφημίσεων, είναι αποκαλυπτικό(Rid, 2020). Η σύνδεση υβριδικού πολέμου και κυβερνοασφάλειας είναι επομένως βαθιά λειτουργική και στρατηγικά συνειδητή: ο υβριδικός πόλεμος δεν μπορεί να ασκηθεί πλήρως χωρίς ψηφιακά μέσα και η κυβερνοασφάλεια είναι το πεδίο όπου η σύγχρονη ισχύς αναμετριέται πιο αθόρυβα, αλλά όχι λιγότερο επικίνδυνα.
Επιπτώσεις στη διεθνή τάξη και την παγκόσμια ασφάλεια
Η ανάδυση του υβριδικού πολέμου και η ενσωμάτωση του κυβερνοχώρου ως μέσου στρατηγικής επιρροής επιφέρει βαθιές μεταβολές στο διεθνές σύστημα. Τα παραδοσιακά όρια μεταξύ πολέμου και ειρήνης, στρατιωτικής και πολιτικής ισχύος, κρατικών και μη κρατικών δρώντων καθίστανται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα(Nye, 2017). Σε αυτό το νέο πλαίσιο, η κρατική κυριαρχία απειλείται όχι μόνο από στρατούς ή όπλα, αλλά από ψηφιακές επιθέσεις, οικονομικό εκβιασμό και πληροφοριακή χειραγώγηση.
Μία από τις σημαντικότερες επιπτώσεις αφορά το ζήτημα της αποτροπής(deterrence). Το παραδοσιακό μοντέλο πυρηνικής ή στρατιωτικής αποτροπής δεν μεταφράζεται εύκολα στον κυβερνοχώρο, όπου η ανωνυμία των δραστών και η ταχύτητα των επιθέσεων περιορίζουν τη δυνατότητα αντίδρασης ή προειδοποίησης. Παράλληλα, οι δυσκολίες στην απόδοση ευθύνης καθιστούν ασαφή τα όρια της νόμιμης άμυνας(Libicki, 2021). Το διεθνές δίκαιο παρουσιάζει επίσης σημαντικά ελλείμματα. Αν και αρχές όπως η κρατική ευθύνη, η απειλή χρήσης βίας και η αρχή της κυριαρχίας ισχύουν θεωρητικά και στον κυβερνοχώρο, στην πράξη παραμένουν νομικά ασαφείς και ανεπαρκώς εφαρμοσμένες(Schmitt, 2017). Η απουσία δεσμευτικών διεθνών συμφωνιών για τη χρήση ψηφιακών μέσων καθιστά το τοπίο ευάλωτο σε καταχρήσεις.
Σε γεωπολιτικό επίπεδο, η χρήση υβριδικών και ψηφιακών εργαλείων ανατρέπει την έννοια της ισορροπίας ισχύος. Μικρότερα ή τεχνολογικά προηγμένα κράτη (όπως το Ισραήλ, το Ιράν ή η Βόρεια Κορέα) αποκτούν δυνατότητες ασύμμετρης ισχύος που δεν αντανακλούν το στρατιωτικό ή οικονομικό τους μέγεθος(Smeets, 2020). Αυτό ενισχύει τη στρατηγική αβεβαιότητα και καθιστά τις διεθνείς σχέσεις πιο ευάλωτες σε συγκρούσεις χαμηλής έντασης αλλά υψηλού πολιτικού κόστους. Τέλος, οι υβριδικές απειλές θέτουν προκλήσεις και για τους διεθνείς οργανισμούς. Ο ΟΗΕ, το ΝΑΤΟ και η ΕΕ δυσκολεύονται να αντιδράσουν σε επιθέσεις που δεν πληρούν τα κριτήρια παραδοσιακής «ένοπλης επίθεσης», γεγονός που δημιουργεί θεσμικά κενά στην παγκόσμια διακυβέρνηση και την έννοια της συλλογικής ασφάλειας.
Αντιδράσεις κρατών και διεθνών οργανισμών
Καθώς ο κυβερνοχώρος εξελίσσεται σε κεντρικό πεδίο ανταγωνισμού, κράτη και διεθνείς οργανισμοί αναγκάζονται να επαναπροσδιορίσουν την έννοια της άμυνας, της αποτροπής και της διεθνούς συνεργασίας. Η αορατότητα και η ασυμμετρία των κυβερνοεπιθέσεων έχουν οδηγήσει πολλές χώρες σε ανάπτυξη εθνικών στρατηγικών κυβερνοασφάλειας, καθώς και ειδικών μονάδων άμυνας και επιθετικών δυνατοτήτων στον κυβερνοχώρο(U.S. Department of Defense, 2018).
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν καθιερώσει την U.S. Cyber Command, έναν ανεξάρτητο στρατιωτικό σχηματισμό με δυνατότητες τόσο αποτροπής όσο και επιθετικών επιχειρήσεων(U.S. Department of Defense, 2018). Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω του EU Cybersecurity Act και του οργανισμού ENISA, ενισχύει τις εθνικές δυνατότητες των κρατών-μελών και προωθεί κοινές ευρωπαϊκές στρατηγικές(ENISA, 2019). Το ΝΑΤΟ έχει αναγνωρίσει τον κυβερνοχώρο ως «λειτουργικό πεδίο επιχειρήσεων» από το 2016, δίνοντας νομική και στρατηγική βάση για συντονισμένη αντίδραση σε κυβερνοεπιθέσεις(NATO, 2016).
Παράλληλα, στο διπλωματικό επίπεδο αναπτύσσονται διεθνείς πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στη θέσπιση κανόνων. Η Ομάδα Κυβερνητικών Εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ (UN GGE), για παράδειγμα, έχει καταλήξει σε αρχές υπεύθυνης κρατικής συμπεριφοράς στον κυβερνοχώρο (UN GGE, 2021). Επιπλέον, ο ιδιωτικός τομέας συμβάλλει στη διαμόρφωση της παγκόσμιας ατζέντας: η Microsoft πρότεινε τη δημιουργία μιας Ψηφιακής Συνθήκης της Γενεύης για την προστασία των πολιτών από κρατικές ψηφιακές επιθέσεις (Smith, 2017). Ωστόσο, η ταχύτητα των τεχνολογικών εξελίξεων υπερβαίνει συχνά την ικανότητα των θεσμών να αντιδράσουν έγκαιρα. Η απόσταση ανάμεσα στο τεχνικό, νομικό και πολιτικό σκέλος της κυβερνοασφάλειας παραμένει πρόκληση, δημιουργώντας κενά που ενδέχεται να εκμεταλλευτούν κρατικοί και μη κρατικοί δρώντες.
Επίλογος
Ο υβριδικός πόλεμος και ο κυβερνοχώρος έχουν επαναπροσδιορίσει τις σύγχρονες συγκρούσεις, μεταφέροντας το πεδίο αντιπαράθεσης από τα σύνορα των κρατών στις άυλες υποδομές της τεχνολογίας και της πληροφορίας. Οι κυβερνοεπιθέσεις, η παραπληροφόρηση, η στρατηγική ασάφεια και η χρήση proxies συνθέτουν ένα νέο πολυεπίπεδο περιβάλλον όπου η ισχύς ασκείται αθόρυβα, διαβρωτικά και διαρκώς.
Μπροστά σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, η κυβερνοασφάλεια δεν αποτελεί πλέον απλώς τεχνικό ζήτημα, αλλά ζήτημα εθνικής και παγκόσμιας ασφάλειας, με άμεσες προεκτάσεις στην κυριαρχία των κρατών, τη δημοκρατική σταθερότητα και το διεθνές δίκαιο. Η ανάγκη για σαφές ρυθμιστικό πλαίσιο, διεθνείς συνεργασίες, ενίσχυση της ανθεκτικότητας και επενδύσεις σε ψηφιακή άμυνα είναι πλέον αδιαπραγμάτευτη.
Ο κυβερνοπόλεμος είναι ήδη εδώ. Το ζητούμενο δεν είναι μόνο η τεχνολογική υπεροχή, αλλά η ικανότητα έγκαιρης αναγνώρισης, απόδοσης ευθύνης, και συλλογικής αντίδρασης σε ένα διαρκώς εξελισσόμενο και θεμελιωδώς ασύμμετρο περιβάλλον. Σε έναν κόσμο όπου ο πόλεμος διεξάγεται πλέον και με αλγορίθμους, δεδομένα και πληροφοριακή επιρροή, η πολιτική βούληση, η διακρατική συνεργασία και η νομοθετική καινοτομία καθίστανται τα νέα στρατηγικά όπλα.
Βιβλιογραφία
CyberPeace Institute. (2025, April 8). Cyber dimensions of a hybrid warfare. Retrieved from https://cyberpeaceinstitute.org/news/cyber-dimensions-of-a-hybrid-warfare
Hoffman, F. G. (2007). Conflict in the 21st Century: The Rise of Hybrid Warfare. Arlington, VA: Potomac Institute for Policy Studies. Retrieved from https://www.potomacinstitute.org/images/stories/publications/potomac_hybridwar_0108.pdf
European Parliamentary Research Service. (2021). Russia’s strategy for influence through hybrid threats in the Western Balkans. Retrieved from https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_BRI(2021)690613
Hybrid CoE. (n.d.). Hybrid threats as a concept. Retrieved July 17, 2025, from https://www.hybridcoe.fi/hybrid-threats
CCDCOE (Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence). (2021, August). Opportunities for public and private attribution of cyber operations (Tallinn Papers No. 12). Retrieved from https://ccdcoe.org/uploads/2021/08/Tallinn_Papers_Attribution_18082021.pdf
Zetter, K. (2014, November 3). An unprecedented look at Stuxnet, the world’s first digital weapon. Wired. Retrieved from https://www.wired.com/2014/11/countdown-to-zero-day-stuxnet/
Cybersecurity and Infrastructure Security Agency. (2021, May). AA21-131A: DarkSide ransomware: Best practices for preventing business disruption. Retrieved from https://www.cisa.gov/sites/default/files/publications/AA21-131A_Darkside_Ransomware.pdf
Microsoft Corporation. (2022, June 22). Defending Ukraine: Early lessons from the cyber war. Retrieved from https://blogs.microsoft.com/on-the-issues/2022/06/22/defending-ukraine-early-lessons-from-the-cyber-war/
Rid, T., & Buchanan, B. (2015). Attributing cyber attacks. Journal of Strategic Studies, 38(1–2), 4–37. https://doi.org/10.1080/01402390.2014.977382
Thomas Rid. (2020). “Active Measures: The Secret History of Disinformation and Political Warfare”. Studies in Intelligence, Center for the Study of Intelligence (CIA). Retrieved from https://www.cia.gov/resources/csi/studies-in-intelligence/volume-64-no-1/active-measures-the-secret-history-of-disinformation-and-political-warfare/ .
Nye, J. S. (2017). Deterrence and Dissuasion in Cyberspace. International Security, 41(3), 44–71. https://doi.org/10.1162/ISEC_a_00266
Libicki, M. C. (2009). Cyberdeterrence and cyberwar (RAND Monograph MG-877‑AF). RAND Corporation. Retrieved from https://www.rand.org/pubs/monographs/MG877.html
ENISA (European Union Agency for Cybersecurity). (2019). EU Cybersecurity Act – Digital Strategy, EU Commission. Retrieved from https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/cybersecurity-act
NATO. (2016, July). Cyber defence: A core task of the Alliance. Retrieved from https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_78170.htm
Smith, B. (2017). The need for a Digital Geneva Convention. Microsoft. Retrieved from https://blogs.microsoft.com/on-the-issues/2017/02/14/need-digital-geneva-convention/
U.S. Department of Defense. (2018). Cyber Strategy Summary. Retrieved from https://dodcio.defense.gov/Portals/0/Documents/Library/CyberStrategy2018.pdf
United Nations Group of Governmental Experts (GGE). (2021, July). Report of the Group of Governmental Experts on Advancing Responsible State Behaviour in Cyberspace (A/76/135). Retrieved from https://dig.watch/wp-content/uploads/2022/08/UN-GGE-Report-2021.pdf
Πηγή εικόνας κειμένου: Cloudflare, Inc. (n.d.). Cybersecurity built for scale and speed. Retrieved July 31, 2025, from https://www.cloudflare.com/lp/dg/product/cybersecurity/