Από την Δήμητρα-Αγάπη Λαγούδη
Πρόλογος
Στις μέρες μας συχνά γίνεται λόγος για την κρίση που διέρχεται ο θεσμός του κράτους δικαίου και συγκεκριμένα για την κατάρρευση του κοινοβουλευτισμού και την συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια λίγων ιδιωτικών φορέων. Σε αυτούς συγκαταλέγονται και οι ψηφιακές πλατφόρμες –όπως η Google, το Facebook, η Amazon ή η Apple, οι οποίες πλέον αποτελούν τον κύριο φορέα πληροφόρησης. Το γεγονός αυτό αυξάνει τον κίνδυνο οικονομικοποίησης της πληροφόρησης, καθώς επίσης και της χειραγώγησης, αφού τα μέσα αυτά λειτουργούν ελεγκτικά απέναντι στο νομικό σύστημα. Στην εν λόγω εργασία θα γίνει μια απόπειρα να σκιαγραφηθεί, αφενός η κρίση που υφίσταται σήμερα η δημοκρατία και οι συνταγματικές ελευθερίες -και δή η ελευθερία της έκφρασης -λόγω της ανάδειξης ιδιωτικών φορέων εξουσίας, και αφετέρου η καθοριστική για την αντιμετώπισή της συμβολή του ψηφιακού συνταγματισμού. Η προσέγγιση του θέματος θα γίνει με τη βοήθεια κοινωνιολογικών θεωριών.
`
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
I. Η κρίση από την άνοδο των ιδιωτικών πλατφορμών
Για τους σύγχρονους κοινωνικούς στοχαστές του δικαίου, οι οποίοι εντάσσονται στη συστημική θεωρία, η πολιτική είναι υπερφορτωμένη και αποτελεί απλά ένα υποσύστημα με περιορισμένες δυνατότητες, το οποίο είναι λογικό να μην δύναται να ανταποκριθεί στο πλήθος των προσδοκιών που εναποτίθενται σε αυτό. Σύμφωνα με αυτούς, προκειμένου να επιτευχθεί η προσαρμογή της πολιτικής και του δικαίου στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή θα πρέπει να μετατοπίσουμε από τον κρατοκεντρικό συνταγματισμό στην ανάπτυξη αστικών συνταγμάτων, δηλαδή να προσθέσουμε στο σύνολο των κοινωνικών συστημάτων ένα περίβλημα που θα εμφορείται από τα συνταγματικά πρότυπα και αξίες, οδηγώντας τα στο να αυτοπεριοριστούν.
Μέχρι τώρα υφίστατο μία κάθετη διάσταση της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων από την κρατική εξουσία, ωστόσο πλέον η κύρια απειλή είναι οι ιδιωτικοί φορείς, αφού το κράτος και ο φιλελεύθερος συνταγματισμός αδυνατούν να προστατευθούν από αυτούς, πολλώ δε μάλλον να παρέμβουν ρυθμιστικά στη λειτουργία τους. Αυτή η εδραίωση της εξουσίας των ιδιωτικών πλατφορμών επί των υπηρεσιών και των δημόσιων λειτουργιών απαιτεί μια αλλαγή στον τρόπο σκέψης: από το να εξετάζουμε τους δημόσιους φορείς ως την αποκλειστική απειλή για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες, στο να θεωρούμε ότι οι ιδιωτικές εταιρείες, και κυρίως οι διαδικτυακές πλατφόρμες, αποτελούν παρόμοια πρόκληση. Το πλαίσιο του ψηφιακού συνταγματισμού απαιτεί ένα πλουραλιστικό πλαίσιο για την κατανόηση των δικαιωμάτων και των εξουσιών που συμπληρώνει τη σχέση μεταξύ δικαίου και επικράτειας με τη σχέση μεταξύ κανόνων και χώρων διακυβέρνησης στην αλγοριθμική κοινωνία. Η κυριαρχία συγκεκριμένων διαδικτυακών πλατφορμών, οι οποίες συχνά ανταγωνίζονται τις συνταγματικά κατοχυρωμένες δημοκρατικές πρακτικές, αποτελεί ένα κατάφωρο παράδειγμα μετατόπισης της εξουσίας από τις δημόσιες αρχές σε ιδιωτικές οντότητες. Είναι γεγονός ότι βλέπουμε να λαμβάνουν αποφάσεις που θα περιμέναμε να παρθούν από δημόσιες αρχές. Ενδεικτικά αναφέρεται η απόφαση του twitter για τον τότε και νυν πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ το 2021, αλλά και η απόφαση του Youtube για περιεχόμενο σχετικά με covid-19. Παράλληλα, η εξαγορά του twitter από τον Elon Musk υπογραμμίζει πώς η διακυβέρνηση των ψηφιακών χώρων, όπου ασκούνται θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες, διέπεται από τη διακριτική ευχέρεια ιδιωτικών φορέων, για να μην πούμε ενός μεμονωμένου ατόμου.
II. Ελευθερία της έκφρασης και ιστολόγια
Βασική λειτουργία των κοινωνικών δικτύων αλλά και των ιστολογίων είναι πέρα από την κοινωνικοποίηση και η πραγμάτωση της ελευθερίας της έκφρασης μέσω της ανάρτησης στοχασμών και πληροφοριών. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι η ελευθερία εκφράσεως καλύπτει αφενός την ενεργητική της μορφή, δηλαδή τις προσωπικές γνώμες (πολιτικού, φιλοσοφικού, κοινωνικού, ιδεολογικού περιεχομένου) και αφετέρου την παθητική μορφή, δηλαδή τη μετάδοση της πληροφορίας, όπως στατιστικά στοιχεία, στα οποία μπορεί να βασισθεί η διαμόρφωση μιας γνώμης κ.ά. Γνώμη δίχως γνώση δε θα μπορούσε να διαμορφωθεί. Έτσι, αν λόγου χάρη το διαδίκτυο, και πιο συγκεκριμένα τα ιστολόγια, κατακλειστούν από κρατικά μηνύματα που προβάλλουν μονομερώς ιδέες, απόψεις ή γεγονότα με την ταυτόχρονη παραποίηση ή νόθευση άλλων, ώστε να αφαιρεθούν οι ανεπιθύμητες απόψεις, τότε προσβάλλεται η ελευθερία διαμορφώσεως της γνώμης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Κίνας, όπου η κρατική λογοκρισία ασκείται άμεσα και ρητά. Η σπουδαιότητα της πληροφορίας για την αναζήτηση και τη λήψη της αποφάσεως εξηγεί γιατί η πληροφορία εκτός από οικονομικό, πολιτιστικό και συνταγματικό αγαθό συνιστά και πηγή κινδύνων για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ως εκ τούτου, το ΕΔΔΑ διακρίνει μεταξύ πραγματικών περιστατικών και αξιολογικών κρίσεων. Ενώ η ακρίβεια των πραγματικών περιστατικών μπορεί να αποδειχτεί, οι αξιολογικές κρίσεις δεν υπόκεινται σε έλεγχο της ακριβείας τους. Κατ’ αποτέλεσμα, όταν κάποια δήλωση ανάγεται σε αξιολογική κρίση, η αναλογικότητα της παρεμβάσεως βρίσκεται σε συνάρτηση με την ακρίβεια της πραγματικής βάσεως, στην οποία στηρίζεται η κρίση, διότι ελλείψει μιας τέτοιας βάσεως και η αξιολογική κρίση μπορεί να αποδειχθεί υπερβολική. Η ελευθερία αυτής της πληροφορίας εντάσσεται, ωστόσο, σε εντονότερους περιορισμούς από την απλή ελευθερία εκφράσεως της γνώμης.
Κατά κύριο λόγο σε χώρες όπου τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υφίστανται λογοκρισία, το ιστολόγια συνιστούν το μοναδικό μέσο ελεύθερης έκφρασης αλλά και ενημέρωσης των πολιτών. Χαρακτηριστικό είναι ότι το έτος 2000 η κυβέρνηση του Ιράν διέκοψε τη λειτουργία όλων των αδέσμευτων εφημερίδων. Επίσης, σε καταπιεστικά καθεστώτα, όπως η Κίνα και το Νεπάλ , μόνο με τη δημιουργία ιστολογίου μπορεί κανείς να είναι δημοσιογράφος. Αλλά ακόμα και σε ελεύθερα καθεστώτα, όπως τις ΗΠΑ, το φαινόμενο των ιστολογίων έχει καταστεί ως κατευθυντήρια δύναμη των πολιτικών εξελίξεων.
Το μόνο σίγουρο είναι πως αναδεικνύεται ύψιστης σημασίας η ανάγκη διάπλασης ενός δεοντολογικού κώδικα για τα ιστολόγια. Το γεγονός ότι η πλειοψηφία των ιστολογιών δεν υπάγεται στις διατάξεις περί τύπου δε σημαίνει ότι ο καθένας μπορεί να γράφει σε αυτά προσβάλλοντας την προσωπικότητα των άλλων και δυσφημώντας ασύστολα χωρίς να υφίσταται τις συνέπειες του νόμου.
III. Η κρίση του σύγχρονου κράτους δικαίου σύμφωνα με τη συστημική θεωρία
Σύμφωνα με τον Luhmann, τα αυθύπαρκτα και αυτοαναπαραγώμενα κοινωνικά συστήματα δομούνται βάσει επικοινωνιών και ενός διττού κώδικα. Όσον αφορά το νομικό σύστημα, θεμελιώνεται σε μια αλυσίδα επικοινωνιών αντί της λαικής κυριαρχίας και νομιμοποιείται μέσα από τη νομική διαδικασία η ιδιαιτερότητά του αφορά τη γενίκευση των κανονιστικών προσδοκιών. Οι λουμανικές θεωρίες περί συστημάτων έχουν χαρακτηρισθεί ως ένας «ριζοσπαστικοποιημένος νομικός θετικισμός», αφού απουσιάζει η έννοια του Θεμελιώδους Κανόνα (Grundnorm) του Kelsen και το δίκαιο θεμελιώνεται αποκλειστικά στον εαυτό του. Σύμφωνα με τον Luhmann τα κοινωνικά συστήματα δεν στοχεύουν σε μια συμπόρευση η οποία να κατατείνει σε μια γενικότερη κοινωνική ευμάρεια, αλλά λειτουργούν ανταγωνιστικά, μαχόμενα για την επικράτηση έναντι των υπολοίπων μέσω της συσσώρευσης επικοινωνιακών μέσων. Αντιθέτως, ο Teubner παρότι επίσης καταλογίζει την σύγχρονη κρίση του κράτους δικαίου σε αυτήν την «άνευ προηγουμένου επεκτατική δυναμική των επικοινωνιακών μέσων των κοινωνικών συστημάτων», υποστηρίζει πως ταυτόχρονα με την ανταγωνιστική εξέλιξη των διαφορετικών συστημάτων, λαμβάνει χώρα και μια συνεχής προσπάθεια τιθάσευσης αυτής της δυναμικής. Αξιοσημείωτο για τη θεωρία του Teubner είναι το γεγονός ότι δεν στρέφεται ενάντια στην καπιταλιστική οικονομία, αλλά στον τρόπο ανάπτυξης της λειτουργικής διαφοροποίησης, διότι κάνει λόγο για μια διαρκή αστάθεια μέσα από συστήματα που επεκτείνονται αενάως και δεν εντάσσει τα συστήματα αυτά μέσα σε μια ευρύτερη ολότητα ενός υπέρ- συστήματος, όπως στον δομο-λειτουργισμό του Talcott Parsons.
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Ι. Η οπτική του κοινωνιακού συνταγματισμού
Για τον Teubner χρειαζόμαστε μια νέα «συνταγματική στιγμή» η οποία συνδέεται με «δυνητικά αντίρροπες δυνάμεις», δηλ. προωθείται από δυνάμεις που αντιτάσσονται στην συγκεντροποίηση της εξουσίας στους ιδιωτικούς φορείς, αλλά ταυτόχρονα και τις προωθεί . Στο διάλογό του με τον Negri, το 2010, όπου και ακολουθεί και μια πιο ριζοσπαστική γραμμή, τονίζει σε τόνους επιτακτικούς: «Είναι η στιγμή που η κατάρρευση είναι άμεσα επικείμενη. Πρέπει να είναι ένα λεπτό πριν από τα μεσάνυχτα. Μόνο τότε υπάρχει πιθανότητα η κατανόηση να είναι αρκετά διαυγής, η θέληση για αλλαγή αρκετά ισχυρή, ώστε να επιτρέψει μια θεμελιώδη αλλαγή πορείας. Και αυτό δεν ισχύει μόνο για την οικονομία, όπου οι προειδοποιήσεις για την επόμενη κρίση αγνοούνται τακτικά, αλλά και για την πολιτική και την επιστήμη» . Ο Teubner προτείνει να πειραματιστούμε με την συνταγματοποίηση, να διαμορφώσουμε υβριδικά, «τριχοειδή» συντάγματα , που θα αποτελούν τα εσωτερικά πολιτεύματα των κοινωνικών συστημάτων και θα τα οδηγούν στον αυτοπεριορισμό τους «Ο Φουκώ αποδεικνύει ότι η σύγχρονη εξουσία είναι “τριχοειδής”, ότι λειτουργεί στα χαμηλότερα άκρα του κοινωνικού σώματος, στις καθημερινές κοινωνικές πρακτικές». Επομένως, απομακρύνεται από μία θεώρηση που συλλαμβάνει την «εξουσία να εντοπίζεται oυσιαστικά στο κράτος ή στην οικονομία». Ο Teubner προτείνει να πειραματιστούμε με την συνταγματοποίηση, να διαμορφώσουμε υβριδικά, «τριχοειδή» συντάγματα , που θα αποτελούν τα εσωτερικά πολιτεύματα των κοινωνικών συστημάτων και θα τα οδηγούν στον αυτοπεριορισμό.
ΙΙ. Ο ψηφιακός συνταγματισμός ως λύση στο πρόβλημα
Σύμφωνα με τον De Gregorio , ο ψηφιακός συνταγματισμός κατατείνει στον «περιορισμό της κατάχρησης εξουσίας μέσω της διαμόρφωσης και επέκτασης των αξιών στην αλγοριθμική κοινωνία». Ο συγγραφέας δεν κάνει λόγο για ρύθμιση των νέων τεχνολογιών, αλλά επικεντρώνεται στους κινδύνους που ελλοχεύουν για τα θεμελιώδη δικαιώματα, τις ελευθερίες και τις συνταγματικές δημοκρατίες από την ανεξέλεγκτη ιδιωτική εξουσία που λειτουργεί σε διακρατική βάση, η οποία δεν υπόκειται σε καμία δημόσια εποπτεία. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι οι τεχνολογίες αποτελούν οιονεί συνταγματικά μοντέλα και πηγή των απειλών για τη συνταγματική δημοκρατία είναι οι ιδιωτικοί θεσμοί και όχι οι δημόσιες αρχές. Ακόμη, είναι γεγονός ότι στον σύγχρονο κόσμο η πηγή των κανόνων υπερβαίνει τα σύνορα της εκάστοτε χώρας. Οι διακρατικοί οργανισμοί και οι ιδιωτικές πολυεθνικές εταιρείες λειτουργούν νομοπαραγωγικά όσον αφορά τις ψηφιακές τεχνολογίες και έχουν αναδειχθεί ισχυρότατοι κανονιστικοί φορείς. Ο De Gregorio επισημαίνει βέβαια και το γεγονός ότι η μη υποβολή ελέγχου στους ιδιωτικούς φορείς σε συνδυασμό με την γιγάντωση της επιρροής τους ενέχει σοβαρούς κινδύνους για το νομικό σύστημα, το οποίο απομακρύνεται από τα ιδεώδη του κράτους δικαίου και των δημοκρατικών αξιών και φτάνει σε σημείο να λειτουργεί βάσει της δυναμικής της αγοράς και της μεγιστοποίησης του κέρδους. Σύμφωνα με τις απόψεις του, ο ψηφιακός συνταγματισμός αποβλέπει σε μια υβριδική προσέγγιση ανθρωπισμού και καπιταλισμού.
ΙΙΙ. Το Meta oversight board
Παρομοίως, η εισαγωγή συμβουλίων διακυβέρνησης των κοινωνικών μέσων, όπως το Meta Oversight Board, δεν αποτελεί απλώς ένα παράδειγμα πιέσεων από κάτω προς τα πάνω που οδηγούν τις πλατφόρμες στην αναθεώρηση των διαδικασιών τους, αλλά και μια προσπάθεια νομιμοποίησης και θεσμοθέτησης της ιδιωτικής διακυβέρνησης με τη δημιουργία μιας εναλλακτικής λύσης στην επιβολή με δημόσια μέσα. Η εταιρεία Facebook (Meta) αποφάσισε να δημιουργήσει ένα Εποπτικό Συμβούλιο (Oversight Board) που τη βοηθάει να απαντήσει σε μερικές από τις πιο δύσκολες ερωτήσεις σχετικά με την ελευθερία της έκφρασης στις πλατφόρμες Facebook και Instagram: τι πρέπει να καταργήσει, τι να αφήσει και γιατί. Οι αποφάσεις του παραπάνω Συμβουλίου είναι δεσμευτικές, πράγμα που σημαίνει ότι η εταιρία πρέπει να τις εφαρμόσει, εκτός αν κάτι τέτοιο θα μπορούσε να παραβιάσει τον νόμο. To Oversight Board, αποκαλείται «Ανώτατο Δικαστήριο» της εταιρίας και συγκροτήθηκε στο πλαίσιο μιας πολιτικής αυτορρύθμισης της, η οποία έχει επανειλημμένα δεχτεί επικρίσεις πάνω σε θέματα διαχείρισης περιεχομένου και βλέπει τα εθνικά κράτη και τους διακρατικούς οργανισμούς να προσπαθούν να εξοπλιστούν με νέα θεσμικά μέσα ελέγχου, όπως είναι η πράξη για τις ψηφιακές υπηρεσίες (Digital Services Act) και η πράξη για τις ψηφιακές αγορές (Digital Markets Act) που δρομολογεί η Ευρωπαϊκή Ένωση 493. Μετά από μια μακρά διαδικασία που προσομοιάζει με προπαρασκευαστικές εργασίες ψήφισης μιας ρύθμισης συνταγματικής περιωπής, το Oversight Board απέκτησε τα πρώτα 20 μέλη του, στα οποία περιλαμβάνονται μία πρώην Πρωθυπουργός, μία κάτοχος Νόμπελ Ειρήνης, συνταγματολόγοι και ειδικοί σε θέματα δικαιωμάτων που έχουν ζήσει σε 27 χώρες και μιλούν τουλάχιστον 29 γλώσσες, καίτοι το ένα τέταρτο αυτών των μελών προέρχεται από τις ΗΠΑ. To Oversight Board διέπεται από διαδικαστικούς κανόνες που προσιδιάζουν στους δικονομικούς κανόνες που ισχύουν στις εθνικές και υπερεθνικές έννομες τάξεις, γεγονός που συμβάλλει στην ενίσχυση της αξιοπιστίας του ως ενδικοφανούς οργάνου.
Στο πλαίσιο αυτό, η επίκληση των κανόνων του διεθνούς δικαίου και, ιδίως, του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα του 1966, επιτρέπει στο Oversight Board να εφαρμόζει συστηματικά την αρχή της αναλογικότητας των περιορισμών της ελευθερίας της έκφρασης.
IV. Το status quo στην Ε.Ε
Ο De Gregorio υποστηρίζει ότι η Ε.Ε. επιλέγει μια προσέγγιση που δε βασίζεται στην αυτόνομη συνταγματική κατοχύρωση της αυτορρύθμισης, αλλά στη διάπλαση κανόνων, η εφαρμογή των οποίων αφήνεται στις υπερεθνικές επιχειρήσεις υπό την εποπτεία της δικαστικής εξουσίας και των ανεξάρτητων αρχών. Από την οδηγία του 1995 για την προστασία των δεδομένων και την οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο του 2000, έως τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, οι αρχές του οποίου διαπνέουν όλες τις αποφάσεις του Ευρωπαικού Δικαστηρίου, επιβεβαιώνεται η προσπάθεια της Ε.Ε. να υπάρχουν ουδέτεροι διαδικτυακοί μεσάζοντες και όχι ενεργοί πάροχοι υπηρεσιών. Ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (GDPR), που εγκρίθηκε το 2016, και στη συνέχεια ο Νόμος για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες και ο Νόμος για τις Ψηφιακές Αγορές, μπορούν να θεωρηθούν ως παραδείγματα του ευρωπαϊκού ψηφιακού συνταγματισμού. Το Δικαστήριο προβαίνει σε μια εκτεταμένη και οριζόντια ερμηνεία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, κυρίως της ιδιωτικής ζωής και της προστασίας των δεδομένων για να μετριάσει την άνοδο των ανεξέλεγκτων εξουσιών στην αλγοριθμική κοινωνία.
V. Η υπόθεση News Verlags
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το ΕΔΔΑ, το οποίο σταθμίζει με τη βοήθεια της αναλογικότητας τις αποφάσεις του. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της υπόθεσης News Verlags, στην οποία κλήθηκε να κρίνει αν ήταν σωστή η στάθμιση του δικαστηρίου της Βιέννης ανάμεσα στο συμφέρον του Β στην απαγόρευση της δημοσίευσης πληροφοριών που τον αφορούσαν και φωτογραφιών του στα ΜΜΕ και στο συμφέρον των Μέσων στην παροχή των πληροφοριών αυτών. Ο Β ήταν γνωστός ακροδεξιός εξτρεμιστής εναντίον του οποίου εκκρεμούσαν κατηγορίες για αποστολή γραμμάτων βομβών σε πολιτικούς – κατηγορίες για τις οποίες τελικά αθωώθηκε από το δικαστήριο. Ο τύπος είχε καλύψει την υπόθεση δημοσιεύοντας φωτογραφίες του Β, στις οποίες απεικονιζόταν μαζί με άλλους να διαμαρτύρονται δημόσια σε ένα δικαστήριο υπέρ των ναζιστικών ιδανικών του μαζί με αλλούς νεοναζί συντρόφους του. Οι σύντροφοι αυτοί κατηγορούνταν, μάλιστα, για σοβαρές βομβιστικές επιθέσεις. Στην προκειμένη περίπτωση, μετά από προσφυγή της ιδιοκτήτριας εταιρείας του περιοδικού, το δικαστήριο έκρινε την απαγόρευση δημοσίευσης των φωτογραφιών με ασφαλιστικά μέτρα από την δικαστική αρχή της Βιέννης ως υπέρμετρο και δυσανάλογο περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης,. Οι βομβιστικές αυτές επιθέσεις είχαν τραυματίσει πολλά άτομα και αποτελούσαν πρώτο θέμα, με τεράστιο δημόσιο ενδιαφέρον. Παράλληλα, ο Β είχε συλληφθεί ως ο κύριος ύποπτος και ως ακροδεξιός εξτρεμιστής είχε εισέλθει στη δημόσια σφαίρα πολύ πριν τα γράμματα-βόμβες.
Επίλογος
Μολονότι είναι πολύ εύκολο κανείς να πιστέψει ότι ο κυκεώνας αλλαγών που υφίσταται στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή το κοινωνικό σύστημα και κατ’ επέκταση το θεσμικό συνταγματικό πλαίσιο, θα αποβεί εν τέλει καταστροφικός για τις δημοκρατικές αξίες, αυτές μπορούν να διαφυλαχθούν. Προς τούτο κρίνεται αναγκαίος ο συντονισμός των θεσμικών παραγόντων και η επιβολή του αναγκαίου ελέγχου στους ιδιωτικούς φορείς εξουσίας, καθώς φαίνεται ότι αυτή η αντιστροφή του κέντρου βάρους των φορέων εξουσίας είναι μη αναστρέψιμη. Πρέπει, λοιπόν, η λειτουργία των ιδιωτικών πλατφορμών να εμποτισθεί και να μπολιασθεί με τις δημοκρατικές αξίες. Κλείνοντας, μπορούμε να επαναλάβουμε τα λόγια του Teubner, τα οποία παραμένουν επίκαιρα και απηχούν την ανάγκη για θεμελιώδεις θεσμικές αλλαγές: «Είναι η στιγμή που η κατάρρευση είναι άμεσα επικείμενη. Πρέπει να είναι ένα λεπτό πριν από τα μεσάνυχτα. Μόνο τότε υπάρχει πιθανότητα η κατανόηση να είναι αρκετά διαυγής, η θέληση για αλλαγή αρκετά ισχυρή, ώστε να επιτρέψει μια θεμελιώδη αλλαγή πορείας».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μανιάτης, Α. (2008). Ο εκδημοκρατισμός των ΜΜΕ. Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα.
Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Φ. (2010). Περί της ελευθερίας των ιστολογίων (blogs). Εκδόσεις Σάκκουλα.
Φωτιάδου, Α. (2006). Σταθμίζοντας την ελευθερία του λόγου: Δικαστικές τεχνικές και ελευθερία του λόγου στις Η.Π.Α. και στην Ελλάδα. Εκδόσεις Σάκκουλα.
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (2000). Υπόθεση 31457/96. Στο Α. Φωτιάδου, Σταθμίζοντας την ελευθερία του λόγου: Δικαστικές τεχνικές και ελευθερία του λόγου στις Η.Π.Α. και στην Ελλάδα. Εκδόσεις Σάκκουλα.
Ευρωπαϊκή Ένωση. (2016). Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (Κανονισμός (ΕΕ) 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 27ης Απριλίου 2016, για την προστασία των φυσικών προσώπων έναντι της επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και για την ελεύθερη κυκλοφορία των δεδομένων αυτών). Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, L 119, 1–88. Ανακτήθηκε από https://eur-lex.europa.eu/eli/reg/2016/679/oj
United Nations. (1966). International Covenant on Civil and Political Rights. United Nations Treaty Series, 999, 171. Entered into force March 23, 1976. Retrieved from https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-civil-and-political-rights
Oversight Board. (n.d.). Oversight Board. Retrieved August 1, 2025, from https://www.oversightboard.com/
Πηγή εικόνας κειμένου: https://www.freepik.es/vector-gratis/fondo-tecnologia-azul-degradado_18773517.htm#fromView=keyword&page=10&position=25&uuid=64cde736-4707-4f0f-851b-5faed30dd3a1&query=Fondos+digitales