Από τον Παναγιώτη-Κυριάκο Κολοσκόπη
Εισαγωγή
Η μετανάστευση και οι προσφυγικές ροές υπήρξαν ανέκαθεν καταλυτικοί παράγοντες στην εξέλιξη και διαμόρφωση των κοινωνιών, πολιτισμών και οικονομιών στην παγκόσμια σφαίρα. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας, τόσο οι γεωπολιτικές συγκρούσεις όσο και οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, τροφοδότησαν τις μετακινήσεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο, ενδεικτικός είναι ο 20ος αιώνας, γνωστός και ως «αιώνας της μετανάστευσης». Η διαχείριση του ζητήματος, με την Ευρωπαϊκή Ένωση να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο, συνδέεται άρρηκτα με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τη διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και ζητημάτων ασφάλειας.
Η παρούσα έρευνα, λοιπόν, επιδιώκει την ανάλυση του ζητήματος με γνώμονα τις πολιτικές εφαρμογές της Ε.Ε. των Διεθνών Οργανισμών, εξετάζοντας το πώς αυτές σχετίζονται με ζητήματα ασφάλειας και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επιπροσθέτως, η έρευνα εστιάζει στην περίπτωση της Ελλάδας ως βασικού παραδείγματος, διερευνώντας περιπτώσεις παραβιάσεων σε θέματα κράτησης, ασύλου και επαναπροώθησης.
Ορισμοί
Πρώτα απ’ όλα, καθίσταται αναγκαία η σαφής προσδιοριστική αποσαφήνιση των κεντρικών εννοιών που θα πλαισιώνουν την παρούσα μελέτη.
Αν και για την έννοια «μετανάστης» δεν εντοπίζουμε έναν οικουμενικά αποδεκτό προσδιορισμό, θα υιοθετήσουμε την ερμηνεία του Διεθνούς Οργανισμού Μεταναστεύσεως (ΔΟΜ) στο «Γλωσσάριο για τη Μετανάστευση». Σύμφωνα με αυτόν, μετανάστης νοείται «κάθε άτομο και τα μέλη της οικογένειας που μετακινούνται σε μια άλλη χώρα ή περιοχή για να αναζητήσουν καλύτερες υλικές και κοινωνικές συνθήκες καθώς και για να βελτιώσουν το προσδόκιμο των ίδιων και των μελών των οικογενειών τους». Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι ο όρος «λαθρομετανάστης» στερείται οποιασδήποτε νομικής ή πραγματολογικής βάσης. Καταρχάς, η έννοια του «λαθραίου» μπορεί να αποδοθεί μόνο σε αντικείμενα ή πράξεις, όχι όμως σε ανθρώπινες υπάρξεις. Όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως καταγωγής ή νομικής κατάστασης, είναι ίσοι ως προς την αξία και την αξιοπρέπειά τους. Ως εκ τούτου, ο όρος «λαθρομετανάστης» ενέχει αποκλειστικά ρατσιστικό και στιγματιστικό περιεχόμενο, συμβάλλοντας στη διαιώνιση της περιθωριοποίησης και της ρητορικής μίσους.
Η έννοια «πρόσφυγας» όπως αποτυπώνεται στη Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων έτσι όπως συμπληρώθηκε από το Πρωτόκολλο του 1967 χαρακτηρίζεται κάθε άτομο «εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου δίωξης λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, κοινωνικής τάξης ή πολιτικών πεποιθήσεων ευρίσκεται εκτός της χώρας της οποίας έχει την υπηκοότητα και δεν δύναται ή λόγω του φόβου τούτου δεν επιθυμεί να απολαμβάνει της προστασίας της χώρας αυτής ή εάν δεν έχει υπηκοότητα και ευρίσκεται εκτός της χώρας της προηγούμενης συνήθους διαμονής του δεν δύναται ή λόγω του φόβου τούτου επιθυμεί να επιστρέψει σ’ αυτήν.
Ακόμα, ως «άσυλο» ορίζεται η προστασία που παρέχει το κράτος υποδοχής στους αιτούντες, αντιτιθέμενο στις ενέργειες της χώρας προέλευσης. Σε περίπτωση μη χορήγησης του ασύλου, οι αιτούντες υποχρεώνονται να αποχωρήσουν από το έδαφος είτε οικειοθελώς είτε μέσω διαδικασιών απέλασης.
Τέλος, η ειδοποιός διαφορά μεταξύ παράνομης και παράτυπης μετανάστευσης είναι ουσιώδης και χρήζει επεξήγησης. Αναλυτικότερα, με την δήλωση της παράνομης μετανάστευσης υποδηλώνεται ότι το άτομο έχει και δεύτερη επιλογή την νόμιμη μετανάστευση. Η επιλογή αυτή δεν υπάρχει στου περισσότερους ανθρώπους δεδομένων και των συνθηκών που ορίζονται στον έννοια «πρόσφυγας». Αντίθετα, η παράτυπη μετανάστευση δηλώνει επακριβώς τις συνθήκες φόβου και δίωξης που συνετέλεσαν στους πρόσφυγες να εγκαταλείψουν τη χώρα τους.
Εθνική ασφάλεια και άσυλο
Η υιοθέτηση της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το 1948, αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για τη νομική κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε διεθνές επίπεδο. Για πρώτη φορά, στο Άρθρο 14 §1 αναγνωρίζεται το δικαίωμα κάθε ατόμου να ζητά άσυλο και να τυγχάνει προστασίας σε άλλες χώρες, όταν διώκεται.
Στη συνέχεια, με τη Σύμβαση της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων, με το Άρθρο 33 §1 κατοχυρώνεται η υποχρέωση των κρατών-μερών να μην επαναπροωθούν άτομα σε εδάφη όπου κινδυνεύουν τα θεμελιώδη δικαιώματα της ζωής και της ελευθερίας. Ωστόσο, η §2 του ίδιου άρθρου εισάγει εξαιρέσεις, επιτρέποντας την παρέκκλιση από την αρχή αυτή σε περιπτώσεις όπου η παρουσία του προσώπου συνιστά απειλή για την εθνική ασφάλεια του κράτους υποδοχής.
Κομβικό είναι βέβαια το ερώτημα πώς, όμως, ένα κράτος αναγνωρίζει κάποιον πρόσφυγα ως επικίνδυνο για την εθνική ασφάλεια; Το πότε θεωρείται απειλή επαφίεται αποκλειστικά στη διακριτική ευχέρεια του εκάστοτε κράτους· ευχέρεια η οποία καθίσταται αναγκαίο, άτυπα, να περιορίζεται, ώστε να αποφεύγεται η κατάχρηση εξουσίας, αλλά και στην ίδια παράγραφο του Άρθρου διατυπώνεται και άλλη εξαίρεση, η οποία αφορά την ύπαρξη τελεσίδικης καταδικαστικής απόφασης για σοβαρό αδίκημα.
Το Άσυλο και η προστασία των προσφύγων και μεταναστών επηρεάζουν την εθνική ασφάλεια και κυριαρχία; Το κράτος, λοιπόν, διατηρεί το κυρίαρχο δικαίωμα να ελέγχει τα σύνορά του κι άρα το τι εισέρχεται και εξέρχεται σε αυτό. Σε αυτό το πλαίσιο πολλές φορές συγκρούεται το ζήτημα προστασίας των διωκόμενων προσφύγων με την ασφάλεια της χώρας. Ήδη, έχει καταστεί σαφές ότι το νομικό πλαίσιο σε παγκόσμια κλίμακα νομοθετεί συγκεκριμένες διαδικασίες και πρακτικές αντιμετώπισης και διαχείρισης της μετακίνησης είτε επρόκειτο για παράτυπους είτε για νόμιμους. Η ασφάλεια των συνόρων δεν νομιμοποιεί τις επαναπροωθήσεις και τον διωγμό όσων διέρχονται (χωρίς την διερεύνηση του λόγου και των συνθηκών).
Η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε πρόσφατα την αναστολή χορήγησης ασύλου για τρεις μήνες, καθώς και την επαναπροώθηση ατόμων χωρίς καταγραφή. Η συγκεκριμένη απόφαση δεν σχετίζεται άμεσα με τον έλεγχο της παράτυπης μετανάστευσης στα σύνορα, ή την διατήρηση της εθνικής κυριαρχίας. Εγείρονται ερωτήματα σχετικά με το πού θα επιστραφούν τα άτομα που επαναπροωθούνται χωρίς να έχει προηγηθεί διαδικασία ελέγχου και καταγραφής, καθώς και με ποιον τρόπο θα πραγματοποιηθεί η διαδικασία αυτή. Η προσέγγιση αυτή θέτει ζητήματα εφαρμογής μιας συνολικής στρατηγικής διαχείρισης του μεταναστευτικού και δημιουργεί νομικά ερωτήματα ως προς τη συμβατότητά της με τις Διεθνείς Συμβάσεις, οι οποίες για το για τρεις μήνες δεν θα εφαρμόζονται.
Μια ολοκληρωμένη στρατηγική διαχείρισης μπορεί να διασφαλίσει την προστασία των ελεγχόμενων συνόρων και την διαχείριση των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών, συμβατή με το διεθνές δίκαιο, αλλά και με προτάσεις και πολιτικές που θα έλθουν να συμπληρώσουν την στρατηγική ή που θα ενισχύουν το νομικό πλαίσιο.
Προκλήσεις
Η ύπαρξη και η θωράκιση ενός νομικού πλαισίου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες κατακτήσεις της ανθρωπότητας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι Διεθνείς Οργανισμοί και τα κράτη συνεχίζουν να είναι αντιμέτωποι με σημαντικές προκλήσεις και ευθύνες, οι οποίες δεν έγκειται μόνο στη στείρα αντιμετώπιση του ζητήματος με ψυχρές πολιτικές ή με το γράμμα του νόμου. Καθίσταται επιτακτική ανάγκη να εξετάσουμε την εφαρμογή του νομικού πλαισίου στην πραγματικότητα. Ποια είναι η προστασία εκείνου του προσώπου, που επιβαίνει σε μία φουσκωτή βάρκα, μαζί με επιβάτες πολλαπλάσιους από το επιτρεπτό όριο σε ένα πολύωρο ταξίδι πολλά υποσχόμενο αλλά απολύτως αβέβαιο; Τι συμβαίνει με εκείνο το παιδί που ταξιδεύει χωρίς τους γονείς του, ή που τους χάνει στο ταξίδι της φυγής;
Υπό αυτό το πρίσμα, χρειάζεται να λάβουμε υπόψη ότι παρά τη μείωση των μεταναστευτικών ροών το 2016, ο αριθμός των καταγεγραμμένων θανάτων ήταν πρωτοφανής, με τον William Spindler να υπογραμμίζει ότι η ευρωπαϊκή ήπειρος οφείλει να εντείνει τις προσπάθειές της για τη διάσωση ανθρώπινων ζωών. Μετά το στάδιο της διασφάλισης της ζωής και της διάσωσης έπονται οι συνθήκες διαβίωσης, ή όπως θα διατυπωθεί παρακάτω οι περιπτώσεις παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ταπεινωτικής μεταχείρισής.
Περιπτώσεις παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων
Η Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και Άλλων Μορφών Σκληρότητας, Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας που υιοθετήθηκε τον Δεκέμβριο του 1984 από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ορίζει τα βασανιστήρια ως «κάθε πράξη με την οποία, σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη επιβάλλονται με πρόθεση σε ένα πρόσωπο, με σκοπό ιδίως να αποκτηθούν από αυτό ή από τρίτο πρόσωπο έχει διαπράξει ή είναι ύποπτο ότι την έχει διαπράξει, να εκφοβιστεί ή να εξαναγκασθεί αυτός ή τρίτο πρόσωπο, ή για κάθε άλλο λόγο που βασίζεται σε διάκριση οποιασδήποτε μορφής, εφόσον ένας τέτοιος πόνος ή οδύνη επιβάλλονται από δημόσιο λειτουργό ή κάθε άλλο πρόσωπο που ενεργεί με επίσημη ιδιότητα ή με την υποκίνηση ή τη συναίνεση ή την ανοχή του». Η Σύμβαση θέτει ως στόχο την προστασία της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας μέσω της εξάλειψης του φαινομένου, με αρωγό πλειάδα άλλων συμβάσεων του ΟΗΕ και του νομικού πλαισίου κρατών και θεσμών.
Ωστόσο, στην πράξη διαπιστώνονται περιπτώσεις που παραβιάζουν το περιεχόμενο της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, αλλά και της Σύμβασης κατά των Βασανιστηρίων. Γενικότερα, η νομική οδός δεν επιλέγεται στην πράξη από τους αρμόδιους υπεύθυνους. Στους μετανάστες και τους πρόσφυγες δεν δίνεται η επιλογή να αιτηθούν άσυλο, δεν ακολουθείται η προβλεπόμενη νομική διαδικασία και έλεγχος (ακόμη και για όσους δεν είναι παράτυποι) και οδηγούνταν σε παράνομες μαζικές απελάσεις χωρίς καταγραφή. Μάλιστα, μαρτυρίες αποκαλύπτουν ότι τα οχήματα που τους μετέφεραν σε αστυνομικό τμήμα ή σε άγνωστη τοποθεσία δεν είχε διακριτά, το ίδιο και τα άτομα που τους συλλάμβαναν. Ενίοτε δηλώνουν σε καταγγελίες ότι μπορεί να φορούσαν μπλε ή χακί στολές με την ελληνική σημαία ή μπορεί και χωρίς κανένα απολύτως διακριτό, αλλά και άτομα με πολιτικά ρούχα και πλήρως καλυμμένο πρόσωπο. Αναλυτικότερα, ενδεικτική είναι η μαρτυρία του Nabil, Σύριου αιτούντος άσυλο, ο οποίος συνελήφθη στο λιμάνι της Ηγουμενίτσας τον Ιούλιο του 2020. Κατά την σύλληψη του επέδειξε στις αρχές την κάρτα αιτούντος άσυλο, αλλά οι αρμόδιοι του αφαίρεσαν την κάρτα από την κατοχή του και την κατάστρεψαν. Στη συνέχεια, κρατήθηκε για δύο ημέρες, μαζί και με άλλους αιτούντες συλληφθέντες, σε άθλιες συνθήκες χωρίς νομική υποστήριξη ή δυνατότητα επικοινωνίας με τρίτα πρόσωπα, έως ότου μεταφέρθηκαν με λεωφορείο στον Έβρο, όπου υποβλήθηκαν σε βίαιες σωματικές έρευνες και εξαναγκάστηκαν να διασχίσουν τον ποταμό υπό την απειλή όπλων. Στην έκθεση καταγγέλλονται περιπτώσεις για απάνθρωπη μεταχείριση και χρήση βασανιστηρίων, με αναφορά σε απειλές με όπλα, ξυλοδαρμό με γκλομπ, κλωτσιές, εξαναγκαστικές γυμνές σωματικές έρευνες και στέρηση φαγητού και νερού.
Επιπροσθέτως, η Επιτροπή για την Πρόσληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Εξευτελιστικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT) του Συμβουλίου της Ευρώπης δημοσίευσε τον Ιούλιο του 2024 έκθεση σχετικά με την επίσκεψή της στην Ελλάδα τον Νοέμβριο του 2023. Στη μελέτη, μεταξύ πολλών άλλων παραβιάσεων σε αστυνομικά τμήματα της Ελλάδας, καταγράφονται, στα Κλειστά Κέντρα της Κω και της Σάμου, συστηματικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και διεθνών υποχρεώσεων της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, καταγράφθηκαν ελλείψεις ρούχων, υγειονομικής φροντίδας και υπερπληθυσμού. Οι καταστάσεις διαβίωσης ήταν ταπεινωτικές, καθώς υποχρεώνονται να κοιμούνται χωρίς στρώμα στο πάτωμα και χωρίς πρόσβαση σε ιατρική περίθαλψη. Επιπλέον, η έρευνα κατέδειξε περιπτώσεις στις οποίες οι πρόσφυγες ενώ δεν είχαν πρόσβαση σε δικηγόρο, μεταφραστή και αφού τους είχαν αφαιρεθεί προσωπικά αντικείμενα όπως το κινητό, τους υποχρέωναν να υπογράφουν έγγραφα στα ελληνικά χωρίς να γνωρίζουν το περιεχόμενο τους.
Στα ελληνικά ύδατα η κατάσταση είναι περισσότερο επικίνδυνη με την φερόμενη εμπλεκόμενη δράση του Λιμενικού σε παράνομες απελάσεις ή ακόμα και πρόκληση φθορών και ρυμουλκήσεων. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση της Amnesty International με τίτλο “The State of the Word’s Human Rights” που δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο του 2024, καταδεικνύεται έγκυρα και εκτενώς αποτιμήσεις της κατάστασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παγκοσμίως, με αυθαίρετες κρατήσεις, βασανιστήρια και επαναπροωθήσεις. Στην μελέτη, μεταξύ άλλων, προσεγγίζεται η περίπτωση του ναυαγίου της Πύλου, τον Ιούνιο του 2023. Περίπου 750 πρόσφυγες επέβαιναν σε σκάφος που βυθίστηκε υπό αμφιλεγόμενες συνθήκες, ενώ το Λιμενικό Σώμα είχε ήδη προσεγγίσει το σκάφος, αρκετές ώρες πριν την βύθισή του. Σε αυτό το ναυάγιο ανεξαρτήτως της απόδοσης ποινικών ευθυνών που προκύπτουν και από την έκθεση αλλά και από την έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη, το Λιμενικό Σώμα όφειλε σύμφωνα με το Πρωτόκολλο για τη Λαθραία Διακίνηση Μεταναστών να μεριμνήσει τόσο για την ασφάλεια των ατόμων που επέβαιναν στο σκάφος, όσο και την μη διακινδύνευσή του ίδιου του σκάφους και των επιβατών.
Επίλογος
Ανακεφαλαιώνοντας, με την μελέτη των παραπάνω δεδομένων γίνεται αβίαστα αντιληπτό ότι το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα ακροβατεί στην λεπτή γραμμή της διασφάλισης της εθνικής ασφάλειας και της προστασίας των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα δικαιώματα των μεταναστών και των προσφύγων προστατεύονται από πλειάδα Διεθνών και Περιφερειακών Συμβάσεων, Συμφωνιών και Πρωτοκόλλων.
Η ζωή τους, όμως, τίθενται σε κίνδυνο καθημερινά, είτε λόγω των επικίνδυνων συνθηκών φυγής τους, είτε εξαιτίας της αδυναμίας διαφύλαξης της προστασίας τους στις χώρες υποδοχής. Οι περιπτώσεις ταπεινωτικής μεταχείρισης που έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη αλλά και εκείνες τις περιπτώσεις που αφορούν σε άλλα κράτη και δεν παρουσιάστηκαν στην παρούσα μελέτη.
Η προστασία τους δεν αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης, αλλά συνιστά θεμελιώδης υποχρέωση και δικαίωμα. Το ζήτημα σε παγκόσμια κλίμακα, πρέπει να αναδειχθεί με όρους ανθρωπισμού και την υιοθέτηση Πρωτοκόλλων και Συμφωνιών που θα ενθαρρύνουν τα κράτη να ακολουθήσουν, αλλά και με εκείνο το νομικό πλαίσιο που θα οριοθετεί και θα ελέγχει την δράση των αρμοδίων βάσει του καθήκοντός τους κι όχι με την ενίσχυση της τρομοκρατίας, του ρατσισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Βιβλιογραφία
United Nations General Assembly. (1948, December 10). Universal Declaration of Human Rights (UDHR) (217 A (III)). http://www.refworld.org/docid/3ae6b3712c.html
United Nations General Assembly. (1984, December 10). Convention against torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment (CAT). United Nations, Treaty Series, 1465, 85. http://www.refworld.org/docid/3ae6b3a94.html\
United Nations General Assembly. (2000, November 15). Protocol against the smuggling of migrants by land, sea and air, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime. http://www.refworld.org/docid/479dee062.html
Amnesty International. (2024, Απρίλιος 24). The state of the world’s human rights: Greece 2024 [Periodic report]. Amnesty International. Σελίδα “Greece 2024” εντός της ιστοσελίδας της Διεθνούς Αμνηστίας. https://www.amnesty.org/en/location/europe-and-central-asia/western-central-and-south-eastern-europe/greece/report-greece/
Council of Europe, Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT). (2024, Ιούλιος 12). Report to the Greek Government on the visit to Greece carried out by the CPT from 20 November to 1 December 2023 (CPT/Inf (2024) 21). https://rm.coe.int/1680b0e4e1
Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης. (2009). Νο 20: Διεθνής μεταναστευτική νομοθεσία, γλωσσάριο για τη μετανάστευση (σελ. 49). Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης. http://publications.iom.int/system/files/pdf/iml_20.pdf
Νάσκου-Περράκη, Π. (2015). Η έννοια και η λειτουργία του ασύλου στο δημόσιο διεθνές δίκαιο. https://www.academia.edu/10029744/Η_έννοια_και_η_λειτουργία_του_ασύλου_στο_δημόσιο_διεθνές_δίκαιο_2015_
Νάσκου-Περράκη, Π. (2015). Η έννοια και η λειτουργία του ασύλου στο δημόσιο διεθνές δίκαιο.
Spindler, W. (2016, October 25). Mediterranean death toll soars to all-time high [Press briefing summary]. UNHCR.
Λαζαρίδη, Γ., & Αμίτσης, Γ. (2001). Νομικές και κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις της μετανάστευσης στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
UNHCR. (2006). Εισαγωγή στη διεθνή προστασία: Προστατεύοντας τους πρόσφυγες εντολής της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες – Εγχειρίδιο αυτοδιδασκαλίας (σελ. 60). Ύπατη Αρμοστεία ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. http://www.
Becatoros, E. (2010, November 4). Greece: Europe’s gateway for illegal immigration. The Washington Post. http://www.washingtonpost.
Πηγή εικόνας κειμένου: (2019, Ιούλιος 25). [Εικόνα προσφύγων και μεταναστών δημοσιευμένη στο Politicstoday]. Ανακτήθηκε από
https://politicstoday.news.