Γράφει η Παπανικολάου Ελένη
Εισαγωγή
Η ενεργειακή αυτονομία αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους της Ελλάδας, ειδικά στο πλαίσιο της μετάβασης προς μια βιώσιμη και ανθεκτική ενεργειακή οικονομία. Η αυξανόμενη ανάγκη απεξάρτησης από εισαγόμενους υδρογονάνθρακες, σε συνδυασμό με τις δεσμεύσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης(ΕΕ) για μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, δημιουργεί νέες προκλήσεις και ευκαιρίες για την ελληνική ενεργειακή στρατηγική (European Commission, 2021).
Ιδιαίτερα τα ελληνικά νησιά αποτελούν σημείο-κλειδί στη συζήτηση περί ενεργειακής αυτονομίας, καθώς ιστορικά εξαρτώνται από εισαγόμενα καύσιμα και παρουσιάζουν περιορισμένες ενεργειακές υποδομές. Ωστόσο, πρόσφατες επενδύσεις στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας(ΑΠΕ) υποδεικνύουν ότι τα νησιά μπορούν να αποτελέσουν πρότυπα πράσινης ανάπτυξης(Greek Reporter, 2023). Η παρούσα έρευνα εξετάζει την υφιστάμενη κατάσταση, τις προκλήσεις και τις προοπτικές για την ενεργειακή αυτονομία της Ελλάδας, με ιδιαίτερη έμφαση στις επενδύσεις στα ελληνικά νησιά.
Η ελληνική ενεργειακή εξάρτηση σήμερα
Η Ελλάδα εξακολουθεί να εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από εισαγόμενους υδρογονάνθρακες, παρά τη σταδιακή αύξηση των ΑΠΕ στο ενεργειακό της μείγμα. Σύμφωνα με τον Διαχειριστή Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας και Εγγυήσεων Προέλευσης (ΔΑΠΕΕΠ), οι ΑΠΕ κάλυψαν το 50% της συνολικής ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας το 2022, ενώ η εξάρτηση από το φυσικό αέριο παραμένει υψηλή(DAFNI, 2022). Τα ελληνικά νησιά αντιμετωπίζουν ακόμη μεγαλύτερες προκλήσεις, καθώς τα περισσότερα δεν είναι διασυνδεδεμένα με το ηπειρωτικό ηλεκτρικό δίκτυο και βασίζονται σε αυτόνομους σταθμούς παραγωγής που χρησιμοποιούν πετρέλαιο. Αυτή η εξάρτηση έχει σημαντικές οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη μετάβασης σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας(Greek Reporter, 2023).
H έλλειψη σύγχρονων ενεργειακών υποδομών στα νησιά επηρεάζει αρνητικά την αποδοτικότητα και την αξιοπιστία του ενεργειακού εφοδιασμού. Οι υψηλές τιμές ηλεκτρικής ενέργειας λόγω της χρήσης πετρελαίου επιβαρύνουν οικονομικά τόσο τις τοπικές κοινωνίες όσο και το ελληνικό κράτος, το οποίο επιδοτεί την ηλεκτροπαραγωγή σε μη διασυνδεδεμένα νησιά μέσω του μηχανισμού Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας-ΥΚΩ(RAE, 2022). Η ενεργειακή εξάρτηση της Ελλάδας από το ρωσικό φυσικό αέριο αναδείχθηκε ως σοβαρή γεωπολιτική αδυναμία, ειδικά μετά την ενεργειακή κρίση του 2022. Η Ελλάδα έχει επιταχύνει τις προσπάθειες διαφοροποίησης των προμηθειών της, αυξάνοντας τις εισαγωγές Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου(LNG) και ενισχύοντας τις ενεργειακές συνεργασίες με χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Αίγυπτος και το Αζερμπαϊτζάν(IEA, 2022). Παρόλα αυτά, η μετάβαση σε ένα πλήρως “ανεξάρτητο” ενεργειακό μοντέλο απαιτεί πρόσθετες πολιτικές και επενδυτικές πρωτοβουλίες.
Ωστόσο, οι ενεργειακές διασυνδέσεις της Ελλάδας με την Ευρώπη και τα γειτονικά κράτη, όπως η Τουρκία και τα Βαλκάνια, διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στη μείωση της ενεργειακής εξάρτησης και την αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας. Η στρατηγική γεωγραφική θέση της χώρας τής επιτρέπει να λειτουργεί ως ενεργειακός κόμβος μεταξύ Ευρώπης, Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής(European Commission, 2022). Για τον λόγο αυτό, η Ελλάδα έχει επενδύσει σημαντικά σε έργα ηλεκτρικών διασυνδέσεων, όπως η σύνδεση με τη Βουλγαρία μέσω του Interconnector Greece-Bulgaria(IGB), που τέθηκε σε λειτουργία το 2022 και ενισχύει την ενεργειακή ασφάλεια της χώρας μέσω της μεταφοράς φυσικού αερίου από το Αζερμπαϊτζάν (IEA, 2022). Επιπλέον, το έργο EuroAsia Interconnector στοχεύει στη διασύνδεση της Ελλάδας με την Κύπρο και το Ισραήλ, μειώνοντας την ενεργειακή απομόνωση της Κύπρου και επιτρέποντας την ανταλλαγή καθαρής ενέργειας μεταξύ των χωρών (Greek Reporter, 2023). Παράλληλα, η Ελλάδα έχει αναπτύξει ηλεκτρικές διασυνδέσεις με την Τουρκία και την Ιταλία, διευρύνοντας το δίκτυο ενεργειακών ροών και ενισχύοντας τη σταθερότητα του ενεργειακού της εφοδιασμού (SSRN, 2024).
Εκτός από τις ηλεκτρικές διασυνδέσεις, η Ελλάδα συμμετέχει σε σημαντικά ενεργειακά έργα που σχετίζονται με το φυσικό αέριο. Ο αγωγός Trans Adriatic Pipeline(TAP) αποτελεί μέρος του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου και μεταφέρει αέριο από το Αζερμπαϊτζάν προς την Ευρώπη μέσω Ελλάδας, Αλβανίας και Ιταλίας, συμβάλλοντας στη διαφοροποίηση των ενεργειακών προμηθειών(European Commission, 2022). Παράλληλα, το έργο EastMed Pipeline φιλοδοξεί να μεταφέρει φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου προς την Ευρώπη μέσω Ελλάδας, αν και η υλοποίησή του βρίσκεται αντιμέτωπη με γεωπολιτικές και οικονομικές προκλήσεις(RAE, 2022). Η Ελλάδα έχει επίσης επενδύσει σε νέες υποδομές Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου(LNG), με τον τερματικό σταθμό της Ρεβυθούσας να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη στρατηγική διαφοροποίησης των ενεργειακών της προμηθευτών, επιτρέποντας την εισαγωγή LNG από χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και το Κατάρ(IEA, 2022).
Γεωπολιτικές Παράμετροι και Ενεργειακή Ασφάλεια
Η στρατηγική θέση της Ελλάδας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την Ανατολική Μεσόγειο την καθιστά βασικό ενεργειακό κόμβο για την ΕΕ. Η ενεργειακή ασφάλεια της χώρας εξαρτάται από μια σειρά γεωπολιτικών παραγόντων. Τα τελευταία χρόνια, η Ελλάδα έχει ενισχύσει τις ενεργειακές της διασυνδέσεις με την Ευρώπη και τις γειτονικές χώρες. Η ηλεκτρική διασύνδεση με τη Βουλγαρία(Interconnector Greece-Bulgaria-IGB) βελτιώνει την ενεργειακή σταθερότητα και διαφοροποιεί τις πηγές εφοδιασμού(European Commission, 2022). Παράλληλα, οι συμφωνίες για την κατασκευή νέων υποδομών, όπως η διασύνδεση Ελλάδας-Αιγύπτου για τη μεταφορά πράσινης ενέργειας, συμβάλλουν στη μείωση της εξάρτησης από ρυπογόνες μορφές ενέργειας(IEA, 2022).
Ο Αγωγός TAP(Trans Adriatic Pipeline) αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους άξονες του ενεργειακού σχεδιασμού της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, ο TAP μεταφέρει φυσικό αέριο από το Αζερμπαϊτζάν προς την Ιταλία μέσω Ελλάδας και Αλβανίας, ενισχύοντας τη διαφοροποίηση των πηγών εφοδιασμού της Ευρώπης και μειώνοντας την εξάρτηση από τη Ρωσία(SSRN, 2024). Η Ελλάδα αναπτύσσει την υποδομή υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), με τον τερματικό σταθμό της Ρεβυθούσας να αποτελεί κομβικό σημείο για τη μεταφορά LNG στην ευρύτερη περιοχή(Greek Reporter, 2023). Ωστόσο, η ενεργειακή στρατηγική της Ελλάδας επηρεάζεται από τις γεωπολιτικές εντάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι διεκδικήσεις της Τουρκίας στην ΑΟΖ της περιοχής δημιουργούν αβεβαιότητα σχετικά με την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων φυσικού αερίου, ενώ οι διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των χωρών της περιοχής επηρεάζουν τις ενεργειακές συνεργασίες(RAE, 2022).
Η ΕΕ έχει προωθήσει πρωτοβουλίες, όπως το REPowerEU, για τη μείωση της ενεργειακής εξάρτησης από τη Ρωσία και την ενίσχυση της ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασμού μέσω της διαφοροποίησης των πηγών ενέργειας(European Commission, 2022). Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα μπορεί να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην παροχή φυσικού αερίου και πράσινης ενέργειας προς την Ευρώπη. Η γεωπολιτική σταθερότητα και οι στρατηγικές ενεργειακές συνεργασίες αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για την ενεργειακή ασφάλεια της Ελλάδας. Η χώρα οφείλει να συνεχίσει να ενισχύει τις διεθνείς ενεργειακές της σχέσεις, επενδύοντας παράλληλα στις ΑΠΕ, ώστε να μειώσει την εξάρτησή της από εξωτερικούς παράγοντες και να διαμορφώσει ένα ανθεκτικό και βιώσιμο ενεργειακό μοντέλο(IEA, 2022).
Η πορεία προς την ενεργειακή αυτονομία και οι προκλήσεις
Οι ευρωπαϊκές ενεργειακές πολιτικές έχουν καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση του ελληνικού ενεργειακού μοντέλου, προωθώντας τη μετάβαση προς τις ανανεώσιμες πηγές και την ενεργειακή αποδοτικότητα. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία(European Green Deal) αποτελεί τη βασική στρατηγική της ΕΕ για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050, θέτοντας φιλόδοξους στόχους για τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και την αύξηση της χρήσης καθαρής ενέργειας(European Commission, 2019). Το πακέτο πολιτικών Fit for 55, που επιβάλλει στα κράτη-μέλη να μειώσουν τις εκπομπές τους κατά 55% έως το 2030, απαιτεί από την Ελλάδα να επιταχύνει την απολιγνιτοποίηση και να ενισχύσει τις επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές και τεχνολογίες αποθήκευσης ενέργειας (IEA, 2022). Στο πλαίσιο του REPowerEU, η Ελλάδα έχει λάβει ευρωπαϊκά κονδύλια για να επιταχύνει την ανάπτυξη έργων ανανεώσιμης ενέργειας και αποθήκευσης, με στόχο τη μείωση της εξάρτησης από το ρωσικό φυσικό αέριο(European Commission, 2022). Παρά τις προοπτικές αυτές, η πλήρης εφαρμογή των ευρωπαϊκών πολιτικών απαιτεί θεσμικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις που να διευκολύνουν την ανάπτυξη της καθαρής ενέργειας και να αντιμετωπίζουν τις εγχώριες προκλήσεις(RAE, 2023).
Η μετάβαση της Ελλάδας προς την ενεργειακή αυτονομία εξακολουθεί να συναντά σημαντικά θεσμικά και οικονομικά εμπόδια. Η γραφειοκρατία και οι πολύπλοκες διαδικασίες αδειοδότησης καθυστερούν την υλοποίηση έργων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ενώ οι αντιδράσεις τοπικών κοινωνιών συχνά δημιουργούν προσκόμματα σε νέες εγκαταστάσεις (Greek Reporter, 2023). Επιπλέον, η έλλειψη υποδομών αποθήκευσης ενέργειας αποτελεί έναν από τους κύριους περιορισμούς στη βιώσιμη ένταξη των ανανεώσιμων πηγών στο ενεργειακό σύστημα(IEA, 2022). Αν και η Ελλάδα έχει αρχίσει να επενδύει σε τεχνολογίες αποθήκευσης, όπως οι αντλησιοταμιευτικοί σταθμοί και οι μπαταρίες λιθίου, το δυναμικό της χώρας σε αυτόν τον τομέα παραμένει ανεκμετάλλευτο(Aigizaki, 2025). Οι οικονομικοί περιορισμοί δυσχεραίνουν τη μετάβαση, καθώς, παρά τη διαθεσιμότητα ευρωπαϊκών χρηματοδοτικών εργαλείων, οι ιδιωτικές επενδύσεις εξακολουθούν να είναι περιορισμένες, ιδιαίτερα λόγω της αβεβαιότητας στις αγορές και των μεταβαλλόμενων ρυθμιστικών πλαισίων(European Commission, 2023).
Η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι στην ενεργειακή της πολιτική, με σαφή πρόκληση την ισορροπία μεταξύ των στόχων της ΕΕ, της ενεργειακής ασφάλειας και της οικονομικής βιωσιμότητας(DAFNI, 2022). Η επιτάχυνση της υλοποίησης ενεργειακών υποδομών, η απλοποίηση του ρυθμιστικού πλαισίου και η ενίσχυση των επενδύσεων σε νέες τεχνολογίες θα καθορίσουν την επιτυχία της μετάβασης προς ένα πιο αυτάρκες και βιώσιμο ενεργειακό σύστημα. Η μετάβαση της χώρας μας προς την ενεργειακή αυτονομία δεν είναι μια απλή διαδικασία, παρά τα σημαντικά βήματα προς τη μείωση της εξάρτησής της από εισαγόμενα ορυκτά καύσιμα(RAE, 2022).
Προοπτικές και Στρατηγικές για την Αυτονομία
Η ενεργειακή αυτονομία της Ελλάδας αποτελεί έναν φιλόδοξο αλλά απαραίτητο στόχο, ιδιαίτερα ενόψει των προκλήσεων της κλιματικής αλλαγής, της ενεργειακής κρίσης και των γεωπολιτικών εξελίξεων. Για να επιτύχει τη μετάβαση προς ένα ενεργειακά ανεξάρτητο και βιώσιμο μοντέλο, η χώρα πρέπει να επενδύσει στρατηγικά σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, να βελτιώσει τις ενεργειακές της υποδομές και να ενισχύσει την αποθήκευση ενέργειας. Απαραίτητη καθίσταται η υιοθέτηση ρυθμιστικών και οικονομικών πολιτικών που θα υποδαυλίσουν την ανάπτυξη ενός ανταγωνιστικού και καινοτόμου ενεργειακού τομέα.
Η Ελλάδα διαθέτει πλούσιους φυσικούς πόρους που μπορούν να αξιοποιηθούν για την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Η ηλιακή και η αιολική ενέργεια είναι οι δύο βασικοί άξονες της στρατηγικής για τη μείωση της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα. Η χώρα έχει ήδη επιτύχει σημαντική πρόοδο, καθώς η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ έφτασε το 50% το 2022, με προοπτική περαιτέρω αύξησης έως το 2030(DAFNI, 2022). Ωστόσο, απαιτούνται επιπλέον επενδύσεις για την πλήρη εκμετάλλευση του δυναμικού των ανανεώσιμων πηγών, ιδιαίτερα στα νησιά, τα οποία παρουσιάζουν εξαιρετικές προοπτικές λόγω των ισχυρών ανέμων και της μεγάλης ηλιοφάνειας.
Η ανάπτυξη και η αναβάθμιση των ενεργειακών υποδομών αποτελούν κεντρικό στοιχείο στη στρατηγική για την ενεργειακή αυτονομία. Η διασύνδεση των νησιών με το ηπειρωτικό δίκτυο, μέσω του προγράμματος ηλεκτρικών διασυνδέσεων του ΑΔΜΗΕ, είναι ένα από τα πιο φιλόδοξα έργα που έχουν δρομολογηθεί τα τελευταία χρόνια. Με την ολοκλήρωση των διασυνδέσεων στην Κρήτη, τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα, τα ελληνικά νησιά θα μπορούν να αξιοποιούν την παραγωγή ανανεώσιμης ενέργειας, μειώνοντας την ανάγκη για ρυπογόνες και δαπανηρές μονάδες παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που χρησιμοποιούν πετρέλαιο(RAE, 2022). Παράλληλα, η αναβάθμιση των δικτύων διανομής και η υιοθέτηση έξυπνων δικτύων(smart grids) θα συμβάλλουν στη βελτίωση της αποδοτικότητας και της σταθερότητας του ενεργειακού συστήματος.
Η αποθήκευση ενέργειας είναι ένας κρίσιμος παράγοντας για τη διασφάλιση της σταθερότητας του ενεργειακού συστήματος, καθώς οι ανανεώσιμες πηγές χαρακτηρίζονται από διακυμάνσεις στην παραγωγή. Οι τεχνολογίες αποθήκευσης, όπως οι αντλησιοταμιευτικοί σταθμοί και οι συστοιχίες μπαταριών, θα διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στη μετάβαση προς ένα ενεργειακά ανεξάρτητο σύστημα. Η Ελλάδα έχει ήδη ανακοινώσει επενδυτικά σχέδια για την ανάπτυξη μεγάλων μονάδων αποθήκευσης ενέργειας, ενώ η έρευνα για τη χρήση του υδρογόνου ως φορέα αποθήκευσης ενέργειας παρουσιάζει αυξημένο ενδιαφέρον(IEA, 2022).
Η προώθηση της αποκεντρωμένης παραγωγής ενέργειας μέσω ενεργειακών κοινοτήτων αποτελεί επίσης μία σημαντική στρατηγική για την ενίσχυση της ενεργειακής αυτονομίας. Οι ενεργειακές κοινότητες επιτρέπουν σε τοπικές κοινωνίες, δήμους και μικρομεσαίες επιχειρήσεις να παράγουν και να καταναλώνουν τη δική τους καθαρή ενέργεια, μειώνοντας την εξάρτηση από το κεντρικό ενεργειακό σύστημα. Σε χώρες όπως η Γερμανία και η Δανία, οι ενεργειακές κοινότητες έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικό εργαλείο για τη διείσδυση των ανανεώσιμων πηγών, και η Ελλάδα έχει ήδη αρχίσει να ακολουθεί αυτό το μοντέλο, με πρωτοβουλίες που υποστηρίζονται από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας της ΕΕ (European Commission, 2022).
Παράλληλα, η ελληνική κυβέρνηση πρέπει να ενισχύσει τη ρυθμιστική και επενδυτική στήριξη στον ενεργειακό τομέα. Η απλοποίηση των διαδικασιών αδειοδότησης για τα έργα ΑΠΕ και αποθήκευσης ενέργειας είναι κρίσιμη για την επιτάχυνση των επενδύσεων. Η γραφειοκρατία και οι καθυστερήσεις στην αδειοδότηση αποτελούν σημαντικό εμπόδιο, καθώς σήμερα απαιτούνται αρκετά χρόνια για την ολοκλήρωση των αδειών μεγάλων ενεργειακών έργων (Αλιγιζάκη, 2023). Η υιοθέτηση ενός πιο ευέλικτου και διαφανούς θεσμικού πλαισίου, σε συνδυασμό με φορολογικά κίνητρα και χρηματοδοτικά εργαλεία, θα μπορούσε να επιταχύνει την ανάπτυξη του κλάδου και να προσελκύσει περισσότερες ξένες και εγχώριες επενδύσεις (Αλιγιζάκη, 2023). Τέλος, η Ελλάδα μπορεί να αξιοποιήσει ευρωπαϊκά και διεθνή χρηματοδοτικά προγράμματα για την υποστήριξη της ενεργειακής της μετάβασης. Το Ταμείο Ανάκαμψης της ΕΕ, το πρόγραμμα Horizon Europe και η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων προσφέρουν σημαντικούς πόρους για την ανάπτυξη υποδομών καθαρής ενέργειας. Η ένταξη περισσότερων έργων ΑΠΕ και αποθήκευσης ενέργειας σε αυτά τα χρηματοδοτικά προγράμματα θα επιταχύνει τη μετάβαση προς ένα πιο βιώσιμο και ενεργειακά αυτόνομο σύστημα (Αλιγιζάκη, 2023).
Συμπεράσματα και Προτάσεις Πολιτικής
Η ενεργειακή αυτονομία της Ελλάδας αποτελεί κρίσιμο στόχο, ιδιαίτερα ενόψει της κλιματικής κρίσης και των γεωπολιτικών προκλήσεων. Παρά τη σημαντική πρόοδο στη διείσδυση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας(ΑΠΕ), η χώρα εξακολουθεί να εξαρτάται από το φυσικό αέριο και τις εισαγωγές ενέργειας(DAFNI, 2022). Η διαφοροποίηση των προμηθειών μέσω της ενίσχυσης των διασυνοριακών διασυνδέσεων και της αύξησης της εγχώριας παραγωγής καθαρής ενέργειας είναι απαραίτητη για τη μείωση της εξάρτησης από εξωτερικούς παράγοντες(European Commission, 2022).
Η αναβάθμιση των ενεργειακών υποδομών, όπως οι ηλεκτρικές διασυνδέσεις των νησιών, η βελτίωση των δικτύων διανομής και η ανάπτυξη αποθήκευσης ενέργειας, αποτελούν προτεραιότητες για τη σταθεροποίηση του συστήματος και τη μεγαλύτερη αξιοποίηση των ΑΠΕ(RAE, 2022). Παράλληλα, η προώθηση ενεργειακών κοινοτήτων και αποκεντρωμένων μοντέλων παραγωγής μπορεί να αυξήσει την κοινωνική αποδοχή της ενεργειακής μετάβασης και να ενισχύσει την ενεργειακή δημοκρατία(IEA, 2022). Η θεσμική σταθερότητα και η συνεκτική στρατηγική πολιτικής θα καθορίσουν την επιτυχία της μετάβασης σε ένα βιώσιμο και ανταγωνιστικό ενεργειακό σύστημα, διασφαλίζοντας τη συμμόρφωση της χώρας με τις ευρωπαϊκές δεσμεύσεις(European Commission, 2022).
Βιβλιογραφία:
Aligizaki, A. (2025). Energy Policy and EU Law on the Internal Energy Market: The Greek Case.
European Commission. (2019). The European Green Deal.
International Energy Agency (IEA). (2022). World Energy Outlook 2022.
Regulatory Authority for Energy (RAE). (2022). Annual Report on the Greek Energy Market.
Αλιγιζάκη, A. (2023). Δίκαιο και Γεωπολιτική της Ενέργειας. Εκδόσεις Σάκκουλα