Γράφει η Ηλιοπούλου Δήμητρα
Εισαγωγή:
Η υγεία αποτελεί το πολυτιμότερο θεμελιώδες δικαίωμα για εκατομμύρια ανθρώπους ανά την υφήλιο. Στον ανεπτυγμένο κόσμο η υγειονομική φροντίδα θεωρείται δεδομένη. Όμως, σε πολλές γωνιές της Γης, η πρόσβαση σε βασικές υγειονομικές υπηρεσίες, αποτελεί μια απρόσιτη πολυτέλεια. Υγειονομικές ανισότητες ορίζονται ως οι συστηματικές διαφορές στην υγεία μεταξύ κοινωνικών ομάδων οι οποίες μπορούν να αποφευχθούν με συνετά και δίκαια μέσα. Παρόλη την σημαντική πρόοδο που σημειώθηκε από το 1990 έως το 2020 με τη μείωση της θνησιμότητας από 12,6 εκατομμύρια το 1990 σε 5 εκατομμύρια το 2020, η παιδική θνησιμότητα συνεχίζει να παρουσιάζει σημαντικές διακρίσεις μεταξύ αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών.
Μάλιστα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας(ΠΟΥ) κατέγραψε υψηλότερα ποσοστά θανάτων στις περιοχές της Υποσαχάριας Αφρικής έως και 15 φορές από αυτή των ανεπτυγμένων χωρών. Οι αναπνευστικές λοιμώξεις, όπως η πνευμονία και σε εξαιρετικά μειωμένο ποσοστό ο Covid-19 καθώς και η διάρροια, η ιλαρά, η ελονοσία, ο υποσιτισμός και οι νεογνικές επιπλοκές αποτελούν τις κύριες αιτίες των θανάτων αυτών. Γεγονός αποτελεί ότι η αύξηση του αφρικανικού πληθυσμού ιδιαίτερα της υποσαχάριας Αφρικής( SSA), συμβάλλει στην αδυναμία παρέμβασης των αρχών για ενίσχυση των υγειονομικών υπηρεσιών. Απόρροια αυτού αποτελεί, λοιπόν, και η αυξανόμενη αστική φτώχεια και ο υποσιτισμός.
Επιπλέον, με βάση πρόσφατη αναφορά της UNICEF επισημαίνεται ότι περίπου 1,4 δισεκατομμύρια παιδιά ηλικίας 1-15 βιώνουν την πολυδιάστατη φτώχεια, στερούμενα βασικά αγαθά όπως τροφή, καθαρό νερό, στέγη, εκπαίδευση και υγειονομική περίθαλψη. Παρατηρείται ραγδαία αύξηση του ποσοστού συγκριτικά με το 2007 όπου 200 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών στερούνταν βασικών αγαθών.
Επίσης, λιγότερο από το 10% των παιδιών σε χώρες χαμηλού εισοδήματος έχουν πρόσβαση σε κοινωνικά επιδόματα, γεγονός που τα καθιστά πιο επιρρεπή σε ασθένειες και υποσιτισμό. Τέλος, οι Στόχοι βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ) των Ηνωμένων Εθνών που θεμελιώθηκαν το 2015 -και ειδικότερα ο στόχος SDG 3- στοχεύουν στην εξασφάλιση υγιούς ζωής και προώθησης της ευημερίας για όλους τους ανθρώπους και για όλες τις ηλικίες. Ένας από τους βασικούς στόχους είναι η εξάλειψη των αποτρέψιμων θανάτων νεογνών και παιδιών κάτω των 5 ετών έως το 2030, με στόχο την μείωση της νεογνικής θνησιμότητας σε τουλάχιστον 12 ανά 1.000 γεννήσεις και της θνησιμότητας παιδιών κατω των 5 ετών σε τουλάχιστον 25 ανά τις 1.000 γεννήσεις. Οι διεθνείς δεσμεύσεις είναι πολλά υποσχόμενες, και οι υγειονομικές ανισότητες ολοένα και ακμάζουν αποτελώντας ένα από τα πιο επείγοντα ζητήματα της δημόσιας υγείας.
Η παρούσα έρευνα εξετάζει τις ανισότητες στην υγειοφαρμακευτική περίθαλψη, εστιάζοντας στην πρόσβαση των παιδιών από αναπτυσσόμενες χώρες, αναλύοντας τα αίτια και προτείνοντας λύσεις για την αντιμετώπιση αυτού του καίριου και κρίσιμου προβλήματος.
Η υγειονομική κατάσταση στις αναπτυσσόμενες χώρες:
Τα συστήματα υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες αντιμετωπίζουν σοβαρά κενά, όπου σύμφωνα με τον ΠΟΥ, περίπου 4,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πλήρη κάλυψη βασικών υπηρεσιών υγείας. Η πανδημία COVID-19 όξυνε το φαινόμενο, διακόπτοντας κρίσιμες και αναγκαίες υπηρεσίες σε πολλές αστικές περιοχές. Αποτελέσματα αυτού, είναι το 2023 σχεδόν 14,5 εκατομμύρια παιδιά παγκοσμίως να μην λάβουν καμία δόση εμβολίου. Αυτα τα στοιχεία δεν αποτυπώνουν μόνο την βαθιά ριζωμένη ανισότητα στην παροχή υπηρεσιών υγείας, αλλά ταυτόχρονα και την έντονη αδυναμία των υγειονομικών συστημάτων να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις και να την διασφαλίσουν.
Παράλληλα, οι υποδομές δημόσιας υγείας είναι ανεπαρκείς και πολλές φορές επικίνδυνες για τους ασθενείς. Συχνό φαινόμενο αποτελούν οι κλινικές και τα νοσοκομεία που σε χαμηλόμισθες περιοχές στερούνται βασικών εγκαταστάσεων υγιεινής. Παγκοσμίως σχεδόν το 50% των μονάδων υγείας δεν διαθέτει κατάλληλες πηγές νερού και σαπουνιού. Επιπρόσθετα, σε αγροτικές αναπτυσσόμενες περιοχές, το 11% των κέντρων υγείας, νοσοκομείων και κλινικών δεν έχει καμία πρόσβαση σε νερό, σε αντίθεση με το 3% των αστικών. Δυστυχώς, η βασική αυτή έλλειψη έχει ως απόρροια την έξαρση των λοιμώξεων. Αριθμητικά περίπου 670.000 νεογνά πεθαίνουν από σήψη, πολλά από τα οποία θα μπορούσαν να σωθούν αν υπήρχαν κατάλληλες συνθήκες υγιεινής και βασικές νοσοκομειακές παροχές.
Καίριο ζήτημα αποτελούν φυσικά οι επιπτώσεις των συγκρούσεων και των κρίσεων . Οι ένοπλες συγκρούσεις και οι ανθρωπιστικές κρίσεις εν γένει οξύνουν την υπονόμευση της υγείας των παιδιών. Αναφορά της UNICEF, επισημαίνει ότι πάνω από 473 εκατομμύρια παιδιά -περισσότερα από 1 στα 6 παγκοσμίως- ζουν σε περιοχές που πλήττονται από ένοπλη σύρραξη. Σε αυτές τις ζώνες η ανθρωπιστικές ανάγκες βοήθειας συνδέονται σε ποσοστό περίπου 80% με τις συνέπειες των συγκρούσεων διαταράσσοντας δραστικά την παροχή τροφής νέου και υπηρεσιών υγείας. Αποτέλεσμα να μένουν εκατομμύρια παιδιά χωρίς ζωτικής σημασίας εμβόλια και βασική υγειονομική περίθαλψη. Για παράδειγμα, το 2023, περίπου 47,2 εκατομμύρια παιδιά είχαν εκτοπιστεί λόγω πολεμικών επεισοδίων. Οι εκτοπισμοί σε συνδυασμό με την υποβάθμιση των υποδομών υγείας δημιουργούν ένα φαύλο κύκλο κατά τον οποίο τα παιδιά πρόσφυγες ή μη έχουν εξαιρετικά περιορισμένη πρόσβαση σε αξιόπιστες και ασφαλείς υπηρεσίες υγείας, εντείνοντας έτσι προβλήματα όπως ο υποσιτισμός και οι λοιμώξεις.
Η φτώχεια και ο υποσιτισμός είναι συνυφασμένοι παράγοντες οι οποίοι δυσχεραίνουν την ήδη επιβαρυμένη κατάσταση στα συστήματα υγείας αλλά και την θνησιμότητα παιδιών. Όπως προαναφέρθηκε, η στέρηση πολύτιμων και αναγκαίων βασικών υλικών αγαθών επιφέρει άμεσες συνέπειες με ασθένειες στις οποίες η ανάρρωση επιβραδύνεται. Παρά τις βελτιώσεις των τελευταίων δεκαετιών, το 2022 περισσότερα από 148 εκατομμύρια παιδιά κάτω των 5 ετών ήταν χρόνια υποσιτισμένα(καχεξία) και περίπου 45 εκατομμύρια υπέφεραν από οξύ υποσιτισμό.
Επιπλέον, η διαχρονική φτώχεια συντελεί στη διατήρηση εκτεταμένων μορφών υποσιτισμού, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη για ενίσχυση τόσο των διατροφικών συστημάτων όσο και των δομών υγειονομικής υποστήριξης. Αναμφισβήτητα, οι εγχώριες ανισότητες επιδεινώνουν τις ήδη υφιστάμενες αποκλίσεις, διευρύνοντας το χάσμα μεταξύ κοινωνικών δομών. Σε εθνικό επίπεδο, τα παιδιά που προέρχονται από φτωχότερα ή μη αστικά περιβάλλοντα συχνά στερούνται βασικών υπηρεσιών υγείας ή λαμβάνουν λιγότερες παροχές συγκριτικά με συνομηλίκους τους από ευνοημένα αστικά κέντρα. Ενδεικτικά, το 11% των κέντρων υγείας σε μη αστικές περιοχές δεν διαθέτει καθόλου πρόσβαση σε νερό, ποσοστό υπερτριπλάσιο σε σχέση με το αντίστοιχο των αστικών περιοχών (3%).
Ομοίως, παιδιά από χαμηλότερα εισοδηματικά οικογένειες αντιμετωπίζουν περίπου διπλάσιο κίνδυνο παιδικης θνησιμότητας. Γεωγραφικές και οικονομικές διαφορές δημιουργούν φαινόμενα αποκλεισμού ακόμη και σε περιόδους όπου οι δείκτες υγείας φαίνεται να βελτιώνονται συνολικά, το όφελος συγκεντρώνεται σε ευημερείς ομάδες αφήνοντας έτσι πίσω τις μειονεκτούσες κοινότητες. Συνεπώς, η ολική αντιμετώπιση των ανισοτήτων απαιτεί πολιτικές που στοχεύουν ειδικά στην ενίσχυση της πρόσβασης των πιο ευάλωτων παιδιών σε παροχές υπηρεσιών υγείας.
Εμπόδια, γενόσημα και συμφωνία Trips
Αρχικά, ως γενόσημα φάρμακα ορίζονται τα φάρμακα που περιέχουν την ίδια δραστική ουσία, στις ίδιες δόσεις και με τις ίδιες ενδείξεις με ένα υπάρχον, πρωτότυπο(αναφοράς) φάρμακο. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, ένα γενόσημο φάρμακο είναι ουσιαστικά ένα υποκατάστατο του πρωτότυπου: Παράγεται χωρίς άδεια από την εταιρεία του πρωτότυπου και δεν ελέγχεται εφεξής η κυκλοφορία του φαρμάκου στην αγορά μετά τη λήξη της πατέντας του αρχικού φαρμάκου. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι μόλις λήξει η προνομιακή περίοδος προστασίας(π.χ πατέντα ή αποκλειστική άδεια) το ίδιο προϊόν μπορεί να κατασκευαστεί από άλλες εταιρίες ή ερευνητές επιτυγχάνοντας σημαντική μείωση του κόστους που ανέρχεται στα ποσοστά μεταξύ 20% – 90%. Αντίθετα, το φαρμακευτικό πρωτότυπο φάρμακο, γνωστό και ως φάρμακο αναφοράς, είναι το αρχικά αναπτυγμένο και εγκεκριμένο σκεύασμα από την καινοτόμο φαρμακευτική εταιρεία. Για την κατοχύρωση του πρωτότυπου παρέχεται δίπλωμα ευρεσιτεχνίας(πατέντα), το οποίο δίνει στον κάτοχο αποκλειστικά δικαιώματα εκμετάλλευσης του εφευρήματος -δηλαδή του φαρμάκου- για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Η συμφωνία TRIPS του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου(ΠΟΕ) ορίζει ότι τα κράτη μέλη χορηγούν πατέντες, δηλαδή διπλώματα ευρεσιτεχνίας για κάθε εφεύρεση. Ειδικότερα, προβλέπεται ελάχιστη διάρκεια προστασίας 20 ετών από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης. Ουσιαστικά, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η καινοτόμος εταιρεία έχει μονοπωλιακό δικαίωμα παραγωγής και πωλησης του φαρμάκου αναφοράς, κάτι το οποίο σημαίνει ότι καμιά άλλη πέρα από την ίδια βιομηχανία δεν επιτρέπεται νομίμως και δικαίως να “λανσάρει” γνήσιο αντίγραφο γνωστό και ως Γενόσημο.
Η μακροχρόνια προστασία των πατεντών εξασφαλίζει την δυνατότητα κάλυψης του υψηλού κόστους έρευνας και ανάπτυξης των φαρμάκων από τις καινοτόμες εταιρείες, αλλά ταυτόχρονα διατηρεί συχνά τις τιμές των φαρμάκων υψηλές για πολλά χρόνια. Μάλιστα έχει υποστηριχθεί, ότι οι φαρμακοβιομηχανίες βασιζόμενες σε μεγάλο βαθμό στα διπλώματα ευρεσιτεχνίας προκειμένου να αποκομίσουν κέρδος, προσπαθούν να νομιμοποιήσουν την παρασκευή και την εγκατάσταση βιομηχανικών εγκαταστάσεων για την παρασκευή φαρμάκων σε αναπτυσσόμενες χώρες τα οποία όμως θα εξάγονται στις αναπτυγμένες χώρες για την μέγιστη αποκόμιση του κέρδους τους. Οι παραπάνω κανόνες επηρεάζουν άμεσα την πρόσβαση στα φάρμακα. Τα γενόσημα συνήθως προσφέρουν την ίδια αποτελεσματικότητα και ασφάλεια με τα πρωτότυπα αλλά σε πολύ χαμηλότερη τιμή, διευκολύνοντας έτσι την πρόσβαση ευρύτερων πληθυσμών (ειδικότερα περιθωριοποιημένων και φτωχών) και μειώνοντας ταυτόχρονα τις ανισότητες κόστους. Από την άλλη πλευρά, η ισχύς των πατεντών κράτα έως ότου αυτές λήξουν την μη διάθεση φθηνών ισοδυνάμων από άλλους παραγωγούς, γεγονός που επιβαρύνει τις χώρες με περιορισμένους πόρους.
Μελέτες αναφέρουν ότι υπό το καθεστώς των πατεντών εισάγονται σημαντικοί περιορισμοί στην εγχώρια παραγωγή και εισαγωγή φθηνών φαρμάκων. Η Συμφωνία TRIPS, δημιούργησε ένα «πλαίσιο πολιτικής» για τα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας που καθορίζονταν από κρατικές πρακτικές, την παραγωγή και την διακίνηση πατενταρισμένων σκευασμάτων, οδηγώντας έτσι σε περιορισμούς στην τοπική παραγωγή και εισαγωγή των κρίσιμων ARV1 φαρμάκων.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί ότι η διεθνής συμφωνία TRIPS του ΠΟΕ(1995), εναρμονίζει τους κατώτατους κανόνες για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας παγκοσμίως. Συγκεκριμένα, απαιτεί από όλα τα κράτη μέλη να ενσωματώσουν στην εθνική τους νομοθεσία πατέντες με μέγιστο όριο ζωής 20 έτη για κάθε εφεύρεση (προϊόν ή διαδικασία). Στο πλαίσιο των φαρμάκων, αυτό σημαίνει ότι καινοτόμες θεραπείες προστατεύονται ως καινούργια προϊόντα και απαγορεύεται για το διάστημα της πατέντας η παραγωγή ή η εισαγωγή ανταγωνιστικών αντιγράφων. Με αυτό τον τρόπο, οι φαρμακοβιομηχανίες αποκτούν πλεονέκτημα, οι οποίες μονοπωλούν το προϊόν τους, ορίζοντας ελεύθερα τις τιμές μέχρι να λήξει η προστασία. Η αμφιλεγόμενη πρακτική εφαρμογή του TRIPS είχε έντονες συνέπειες στην παγκόσμια δημόσια υγεία. Όπως υπογραμμίζεται σε σχετική βιβλιογραφία, ο νόμος καθόρισε στρατηγικά τις κρατικές πρακτικές και επέβαλε στις κυβερνήσεις αυστηρούς κανόνες σχετικά με τις πατέντες, με αποτέλεσμα περιορισμούς στην παραγωγή και αγορά φθηνών φαρμάκων, συμπεριλαμβανομένων αντιρετροϊκών 2 φαρμάκων για τον HIV/AIDS.
Παραταύτα, η συμφωνία TRIPS ενσωματώνει και ορισμένες ευελιξίες(flexibilities) που στόχο έχουν να προστατεύσουν την δημόσια υγεία. Οι ευελιξίες αυτές, επιτρέπουν στα κράτη-μέλη να υπερβούν κάποιους περιορισμούς των πατεντών υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Σημαντικότερες αυτών αποτελούν οι υποχρεωτικές άδειες κατά τις οποίες το κράτος δίνει άδεια σε μία τρίτη εταιρεία να παράγει ή να εισάγει πατενταρισμένο φάρμακο χωρίς την συγκατάθεση του κατόχου της πατέντας. Σύμφωνα με το άρθρο 31 της TRIPS τέτοιες άδειες μπορούν να εκδοθούν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις δηλαδή σε επείγουσες ανάγκες δημόσιας υγείας. Η δεύτερη ευελιξία είναι η παράλληλη εισαγωγή κατά την οποία το κράτος επιτρέπει την εκ νέου εισαγωγή πατενταρισμένων φαρμάκων που πωλούνται σε άλλη χώρα στην χαμηλότερη τιμή. Με αυτόν τον τρόπο το κράτος αξιοποιεί διαφορές τιμών μεταξύ χωρών για να μειώσει το κόστος του φαρμάκου εσωτερικά.
Οι ανωτέρω ευελιξίες παρέχουν σημαντικά εργαλεία για την υπέρβαση των μονοπωλιακών δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, υπό την προϋπόθεση ότι αξιοποιούνται κατάλληλα. Ενδεικτικά, οι υποχρεωτικές άδειες έχουν εφαρμοστεί σε διάφορες χώρες, επιτρέποντας τη διάθεση προσιτών φαρμακευτικών θεραπειών σε περιόδους κρίσης, όπως κατά τη διάρκεια επιδημιών ή άλλων σοβαρών απειλών για τη δημόσια υγεία. Ωστόσο, συχνά οι αναπτυσσόμενες χώρες εκμεταλλευόμενες από τις φαρμακοβιομηχανίες και τις ισχυρές χώρες δέχονται συχνά πιέσεις ώστε να μην κάνουν χρήση των εν λόγω μηχανισμών.
Το 2001, στη Διάσκεψη της Ντόχα(Δήλωση για TRIPS και Δημόσια Υγεία) οι Υπουργοί Υγείας και Εμπορίου του ΠΟΕ τόνισαν ότι η προστασία της εμπορικής πνευματικής ιδιοκτησίας δεν πρέπει να εμποδίζει τα μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας. Επιβεβαιώθηκε, λοιπόν, ρητά το δικαίωμα των κρατών-μελών να εφαρμόζουν τις ευελιξίες αυτές, όπως παράλληλες εισαγωγές και υποχρεωτικές άδειες, προς όφελος ασθενών με AIDS, TB, ελονοσία και άλλες επιδημίες. Επιπλέον, μετέπειτα τροπολογία(παρ. 6 της Διάσκεψης στη Ντόχα, ενσωματωμένη το 2005 στη Συμφωνία TRIPS) αντιμετώπισε το πρόβλημα των χωρών με ανεπαρκή ή ανύπαρκτη φαρμακευτική παραγωγική ικανότητα. Η εν λόγω πρόβλεψη επιτρέπει σε ένα κράτος να εκδώσει υποχρεωτική άδεια για την παραγωγή γενοσήμων φαρμάκων με σκοπό την εξαγωγή τους σε άλλα κράτη που αντιμετωπίζουν παρόμοιες υγειονομικές ανάγκες.
Παρά ταύτα, η αποδοχή και η εφαρμογή των προβλεπόμενων ευελιξιών παρουσίασε ανάμεικτα αποτελέσματα. Σε κάποιες περιπτώσεις αυξήθηκε η πρόσβαση σε βασικά φάρμακα, ενώ σε άλλες οι χώρες δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν ουσιαστικά τις άδειες και τις εισαγωγές για να βελτιώσουν την πρόσβαση. Παράδειγμα αποτελούν οι κρατικοί φορείς της Βραζιλίας, οι οποίοι έχουν αυξήσει κατακόρυφα την παραγωγή των εμβολίων. Κατά την πανδημία COVID-19 περίπου 74,8% των δόσεων εμβολίων που χορηγήθηκαν παράχθηκαν σε εγχώριες μονάδες οδηγώντας σε ποσοστό εμβολιασμού (63,2%) ελαφρώς υψηλότερο από το μέσο όρο των χωρών υψηλού εισοδήματος. Η Fiocruz, για παράδειγμα, παράγει ετησίως 120 εκατομμύρια δόσεις εμβολίων για το εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμών της Βραζιλίας, καθιστώντας την μία από τις 15 μεγαλύτερους κατασκευαστές εμβολίων παγκοσμίως.
Επιπλέον, ενδεικτικό της σημασίας των δικαιωμάτων IP στην υγεία ήταν το αίτημα της Ινδίας και της Νότιας Αφρικής κατά τη διάρκεια της κρίσης COVID-19 το 2020 όταν και υπέβαλαν στον ΠΟΕ πρόταση προσωρινής άρσης(waiver) επιμέρους υποχρεώσεων του TRIPS για τα προϊόντα COVID-19(εμβόλια,φάρμακα και τεχνολογίες) με σκοπό να επιταχυνθεί η παραγωγή οικονομικών γενοσήμων και να διασφαλιστεί δίκαιη πρόσβαση σε αναπτυσσόμενες χώρες.
Προτεινόμενες λύσεις για την μείωση των ανισοτήτων στην υγειοφαρμακευτική περίθαλψη
Οι αναπτυσσόμενες χώρες μπορούν να αξιοποιήσουν τις ευελιξίες της Συμφωνίας TRIPS (ΠΟΕ) για να βελτιώσουν την πρόσβαση σε φάρμακα. Ειδικότερα, προβλέπονται υποχρεωτικές άδειες(compulsory licences) που επιτρέπουν στις Κυβερνήσεις να παράγουν ή να εισάγουν γενόσημα χωρίς την άδεια του δικαιούχου της πατέντας. Η Διακήρυξη της Ντόχας(2001) επικύρωσε το δικαίωμα των κρατών να εκδίδουν τέτοιες άδειες όταν αυτό βελτιώνει την πρόσβαση σε απαραίτητα φάρμακα. Παράλληλα, η εφαρμογή «παράλληλων εισαγωγών»(exhaustion regimes) από χώρες με χαμηλότερες τιμές μπορεί να μειώσει περαιτέρω τα κόστη. Συνοπτικά, οι αρμόδιες αρχές μπορούν να παρακάμψουν πατενταρισμένα μονοπώλια φαρμάκων για λόγους δημόσιας υγείας, εξασφαλίζοντας στο μέγιστο τις προσιτές τιμές.
Η ενίσχυση της εγχώριας φαρμακευτικής παραγωγής σε συνδυασμό με την προώθηση των γενοσήμων μειώνει δραστικά το κόστος των θεραπειών. Σε διεθνές επίπεδο, ο ΠΟΥ υπογραμμίζει την ανάγκη οικοδόμησης εγχώριας βιομηχανικής ικανότητας, τεχνολογικής μεταφοράς και συνεργασιών(π.χ. C-TAP, Medicines Patent Pool) για να παραχθούν τοπικά ποιοτικά φάρμακα. Στην πράξη, αυτό καταδεικνύεται στο πρόγραμμα PEPFAR το οποίο αποτύπωσε οικονομία κλίμακας: Το 2007 εξοικονομήθηκαν περίπου 64 εκατ. δολάρια με γενόσημα αντιρετροϊκά, τα οποία κόστιζαν περίπου το ένα δέκατο της τιμής των επώνυμων ισοδυνάμων. Συνεπώς, η ενθάρρυνση τοπικής παραγωγής και η προώθηση γενοσήμων φαρμάκων σηματοδοτούν μία ρεαλιστική λύση για μείωση τιμών και αύξηση της διαθεσιμότητας, χωρίς να πλήττονται τα κίνητρα για την καινοτομία.
Κεντρικό στοιχείο για τη δικαιότερη κατανομή πόρων είναι η ενίσχυση της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας(ΠΦΥ). Ο ΠΟΥ συστήνει ανασχεδιασμό των συστημάτων υγείας με βάση την ΠΦΥ, προσφέροντας ολοκληρωμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες πρόληψης και φροντίδας κοντά στον πολίτη. Με αυτή την προσέγγιση επιτυγχάνεται μεγαλύτερη κάλυψη και χρηματοοικονομική προστασία, καθώς εκτιμάται ότι τουλάχιστον το 90% των βασικών υπηρεσιών υγείας(π.χ. εμβολιασμοί, επείγουσα φροντίδα) μπορούν να καλυφθούν μέσω ΠΦΥ. Εθνικές στρατηγικές ΠΦΥ (π.χ. εξορθολογισμένα δίκτυα κέντρων υγείας, προγράμματα κοινότητας, επισκέψεις νοσηλευτών στα χωριά) ενδυναμώνουν τα συστήματα και διασφαλίζουν ότι οι φτωχότεροι και πιο απομακρυσμένοι πληθυσμοί λαμβάνουν βασικές υπηρεσίες υγείας με συνέπεια.
Τέλος, είναι κρίσιμη η προώθηση καινοτόμων μοντέλων ανάπτυξης φαρμάκων που δεν αποκλείουν τις αναπτυσσόμενες χώρες. Πρακτικά, πρόκειται για τη χρήση μηχανισμών όπως οι εθελοντικές παγκόσμιες άδειες(humanitarian or global access licensing), κοινοπραξίες έρευνας ή παγκόσμιες πιστοποιήσεις(π.χ. Gavi, UNDP Αύξηση Συμμετοχής). Τέτοια σχήματα επιτρέπουν τη διάδοση και παραγωγή φαρμάκων χαμηλού κόστους σε φτωχές χώρες, χωρίς να εκμηδενίζονται τα κίνητρα της φαρμακοβιομηχανίας. Για παράδειγμα, παγκόσμιες συμφωνίες «humanitarian licensing» σε πανεπιστήμια δημιούργησαν γενόσημα με ιδιαίτερα χαμηλές τιμές, εξυπηρετώντας πληθυσμούς που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Η πανδημία COVID-19 ανέδειξε αυτή την αναγκαιότητα καθώς, μέσω της παρουσίας της, υπήρξαν ισχυρές παγκόσμιες εκκλήσεις να εξαλειφθούν οι ανισότητες πρόσβασης και η συγκέντρωση της τεχνογνωσίας σε λίγες χώρες. Η υιοθέτηση συνεργατικών ερευνητικών δικτύων και η επένδυση σε φιλικές πολιτικές καινοτομίας εξασφαλίζει ότι οι νέες θεραπείες γίνονται διαθέσιμες ευρέως και δίκαια.
Επιλογος
Η υγεία δεν θα έπρεπε να αποτελεί προνόμιο πολυτελείας, αλλά ένα αβίαστο και πρωταρχικό δικαίωμα. Καθημερινά, εκατομμύρια νεογνά, παιδιά αλλά και ενήλικες απεβιώνουν λόγω αδυναμίας του συστήματος υγείας να εγκαθιδρύσει τόσο προσβάσιμες και ασφαλείς νοσοκομειακές παροχές, αλλά και να εφοδιαστεί με τα απαραίτητα φάρμακα και εμβόλια ώστε να αποτραπεί κάθε αθέμιτη κατάληξη. Η εξάλειψη, λοιπόν, τέτοιων καταστάσεων δεν απαιτεί μόνο οικονομικούς πόρους αλλά και ενισχυμένη πολιτική βούληση, θεσμική καινοτομία και διεθνή συνεργασία. Η αξιοποίηση των ευελιξιών που παρέχει η συμφωνία TRIPS, αλλά ακόμα και η τροποποίηση αυτής σε ορισμένα σημεία της, η ενίσχυση της ΠΦΥ και η δίκαιη διάχυση της φαρμακευτικής καινοτομίας είναι ουσιώδη βήματα. Επενδύοντας σε ισότιμη πρόσβαση για όλα τα παιδιά, διασφαλίζουμε όχι μόνο την υγεία των κοινωνιών του σήμερα, αλλά και τη βιωσιμότητα και τη δικαιοσύνη του κόσμου αύριο.
Επισημάνσεις- επεξηγήσεις εννοιών:
ARV φάρμακα: είναι τα Antiretroviral drugs, δηλαδή τα αντιρετροϊκά
Αντιρετροϊκά φάρμακα: φάρμακα που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση του HIV/AIDS, δηλαδή για την καταπολέμηση ρετροϊών
Πηγή Εικόνας Άρθρου: https://media.farsnews.ir/Uploaded/Files/Images/1394/12/25/13941225000488_PhotoL.jpg
Βιβλιογραφία
1. United Nations. (1982, December 10). United Nations Convention on the Law of the Sea. https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
2. Health Inequalities. (n.d.). European Commission. Retrieved May 29, 2025, from https://health-inequalities.eu/el/health-inequalities/
3. World Health Organization. (n.d.). Child health. Retrieved May 29, 2025, from https://www.who.int/health-topics/child-health#tab=tab_1
4. World Health Organization. (n.d.). Child mortality under 5 years. Retrieved May 29, 2025, from https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/child-mortality-under-5-years
5. Author(s). (2006). Title of article. Journal Name, volume(issue), pages. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1544325/
(Σημείωση: Δεν έχει εμφανή συγγραφέα ή τίτλο, να προσθέσεις αν έχεις)
6. UNICEF. (2024). 1.4 billion children globally missing out on basic social protection, according to latest report. Retrieved May 29, 2025, from https://www.unicef.org/press-releases/14-billion-children-globally-missing-out-basic-social-protection-according-latest
7. World Health Organization. (n.d.). Targets of Sustainable Development Goal 3. Retrieved May 29, 2025, from https://www.who.int/europe/about-us/our-work/sustainable-development-goals/targets-of-sustainable-development-goal-3
8. World Health Organization. (2025, March 26). Universal health coverage (UHC). Retrieved May 29, 2025, from https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/universal-health-coverage-%28uhc%29
9. World Health Organization. (n.d.). Immunization coverage. Retrieved May 29, 2025, from https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/immunization-coverage
10. World Health Organization & UNICEF. (2022, August 30). Half of health care facilities globally lack basic hygiene services. Retrieved May 29, 2025, from https://www.who.int/news/item/30-08-2022-half-of-health-care-facilities-globally-lack-basic-hygiene-services—who–unicef
11. UNICEF. (2024). Not new normal: One of the worst years in UNICEF’s history for children in conflict. Retrieved May 29, 2025, from https://www.unicef.org/press-releases/not-new-normal-2024-one-worst-years-unicefs-history-children-conflict
12. UNICEF. (n.d.). Child nutrition and malnutrition. Retrieved May 29, 2025, from https://data.unicef.org/topic/nutrition/malnutrition/#:~:text=the%20UNICEF,overweight%20worldwide%20has%20increased%20from
13. UNICEF. (n.d.). Child poverty and social policy. Retrieved May 29, 2025, from https://www.unicef.org/social-policy/child-poverty
14. European Medicines Agency. (n.d.). Questions and answers on generic medicines. Retrieved May 29, 2025, from https://www.ema.europa.eu/en/documents/other/questions-and-answers-generic-medicines_en.pdf
15. Author(s). (2013). Generic medicines overview. Retrieved May 29, 2025, from https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3579676/
(Σημείωση: Δεν υπάρχουν εμφανείς συγγραφείς ή τίτλος, να προσθέσεις αν έχεις)
16. Ioannou, A. (2022). Access to medicines and intellectual property (Μεταπτυχιακή διατριβή, Πανεπιστήμιο Πειραιώς). Retrieved May 29, 2025, from https://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/16844/ioannou_2213.pdf?sequence=1&isAllowed=y
17. Leevy, T. (2006, December). Intellectual property and access to medicine for the poor. AMA Journal of Ethics, 8(12), 834–838. https://journalofethics.ama-assn.org/article/intellectual-property-and-access-medicine-poor/2006-12
18. Fiocruz. (2022, November 25). WHO: Fiocruz one of world’s 15 main manufacturers of vaccines. Retrieved May 29, 2025, from https://fiocruz.br/en/noticia/2022/11/who-fiocruz-one-worlds-15-main-manufacturers-vaccines
19. Kumar, R. (2021, July 12). WTO TRIPS waiver and COVID-19 vaccine equity. Retrieved May 29, 2025, from https://www.idsa.in/publisher/issuebrief/wto-trips-waiver-and-covid-19-vaccine-equity
20. Woodall, A., Morgan, C., Sloan, C., & Howard, L. (2010, December 2). Barriers to participation in mental health research: Are there specific gender, ethnicity and age related barriers? BMC Psychiatry, 10, 103. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8932629/
21. World Health Organization. (2021, May 25). Strengthening local production of medicines and other health technologies to improve access (Document A74/CONF./1). 74th World Health Assembly. Retrieved May 29, 2025, from https://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA74/A74_ACONF1-en.pdf
22. Mishuk, A. U., & Fasina, I. (2019, June 14). Impact of U.S. federal and state generic drug policies on drug use, spending, and patient outcomes – A systematic review. Research in Social and Administrative Pharmacy, 17(1), 17–29. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8052982/
23. Vieira, M., Andia, T., Karim, O., Srishti, S. A., Pineda, S. A., Ruiz, A. A., Large, K., Liu, Y., Moon, S., Naher, N., & Siddiqui, A. (2023, November 27). Rising pharmaceutical innovation in the Global South: A landscape study. Journal of Pharmaceutical Policy and Practice, 16, 155. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10680326/